Truyền lại kiến thức từ thế hệ này sang thế hệ khác là một dấu hiệu của văn hóa và cho phép động vật nhanh chóng thích nghi với môi trường thay đổi. Mặc dù có bằng chứng rõ ràng ở các loài từ trẻ sơ sinh đến chuột chũi trần trụi hoặc những con chim biết hót non nớt, học tập xã hội sớm đã được ghi nhận ở côn trùng.

Một nhà nghiên cứu của Đại học California San Diego và các đồng nghiệp của ông đã phát hiện ra bằng chứng cho thấy học tập xã hội là nền tảng cho ong mật. Giáo sư James Nieh của Trường Khoa học Sinh học và các cộng tác viên của ông đã phát hiện ra "điệu nhảy lắc lư", báo hiệu vị trí của các nguồn tài nguyên quan trọng cho những con ong cùng tổ thông qua một loạt chuyển động phức tạp, được cải thiện bằng cách học hỏi và có thể được truyền tải về mặt văn hóa. 

"Chúng tôi bắt đầu hiểu rằng, giống như chúng ta, động vật có thể truyền thông tin quan trọng cho sự sống còn của chúng thông qua cộng đồng và gia đình. Nghiên cứu mới của chúng tôi cho thấy giờ đây chúng ta có thể mở rộng việc học tập xã hội như vậy kể cả côn trùng", Nieh, giáo sư Khoa Sinh thái học, Hành vi và Tiến hóa cho biết.

Ong mật là một loài côn trùng xã hội có cấu trúc cộng đồng tổ chức cao. Để đảm bảo sự tồn tại của các thuộc địa, chúng truyền đạt vị trí của các nguồn thức ăn cho nhau thông qua một điệu nhảy lắc lư trong đó những con ong lượn vòng quanh theo hình số tám trong khi lắc lư cơ thể của chúng ở phần trung tâm của điệu nhảy.

Được thực hiện với tốc độ chóng mặt (mỗi con ong di chuyển một đoạn cơ thể trong vòng chưa đầy một giây), các chuyển động trong điệu nhảy chuyển thông tin trực quan từ môi trường xung quanh tổ ong và vị trí của mặt trời thành khoảng cách, hướng và thậm chí cả chất lượng của tài nguyên đến bạn cùng tổ. Việc truyền thông tin này một cách chính xác là một kỳ tích đáng chú ý vì ong phải di chuyển nhanh chóng trên bề mặt tổ không bằng phẳng.

Nieh và các đồng nghiệp Shihao Dong, Tao Lin và Ken Tan thuộc Học viện Khoa học Trung Quốc (CAS) đã thiết lập các thí nghiệm kiểm tra các chi tiết liên quan đến giao tiếp trong điệu nhảy lắc lư. Họ tạo ra các đàn ong để nghiên cứu quá trình truyền thông tin giữa những con ong thợ kiếm ăn lành nghề và những người bạn cùng tổ ít kinh nghiệm hơn.

Những người làm thí nghiệm đã tạo ra các đàn ong trong đó những con ong không thể quan sát hoặc theo dõi các con ong khác lắc lư trước khi chúng bắt đầu điệu nhảy lần đầu tiên. Các đàn ong này bao gồm những con ong non cùng tuổi. Những con ong bắt đầu nhảy khi đến đúng độ tuổi và luôn theo dõi những con ong có kinh nghiệm trước khi chúng thử nhảy lần đầu. Do đó, trong các đàn ong thử nghiệm này, những con ong không bao giờ có thể học hỏi từ những con ong có kinh nghiệm hơn.

Các nhà nghiên cứu lưu ý: “Những con ong không có cơ hội theo dõi bất kỳ con ong có kinh nghiệm nào trước khi chúng nhảy lần đầu tiên đã tạo ra những điệu nhảy mất trật tự hơn đáng kể với các lỗi phân kỳ góc lắc lư lớn hơn và khoảng cách được mã hóa không chính xác”.

Ngược lại, những con ong được quan sát các con ong có kinh nghiệm trong đàn kiểm soát không gặp phải vấn đề như vậy. Giống như con người, việc tiếp xúc sớm với sự phát triển ngôn ngữ là điều cần thiết, những con ong có được các tín hiệu xã hội đã được mã hóa và chúng sẽ sử dụng suốt đời (khoảng 38 ngày).

Những con ong không học điệu nhảy lắc lư chính xác từ sớm có thể cải thiện bằng cách xem các con ong khác và luyện tập, nhưng chúng không bao giờ có thể mã hóa chính xác khoảng cách. Mã hóa khoảng cách này tạo ra "tiếng địa phương" riêng biệt của các loài ong mật khác nhau. Nói cách khác, những con ong không bao giờ có thể quan sát các con ong khác trong giai đoạn học tập ban đầu quan trọng của chúng đã phát triển một phương ngữ mới mà chúng duy trì cho đến hết đời.

Nieh cho biết: "Các nhà khoa học tin rằng phương ngữ của ong được hình thành bởi môi trường địa phương của chúng. Nếu vậy, việc một đàn truyền lại phương ngữ thích nghi tốt với môi trường này là điều hợp lý". Do đó, kết quả đã cung cấp bằng chứng cho thấy học tập xã hội hình thành tín hiệu của ong mật tương tự như giao tiếp sớm ở nhiều loài động vật có xương sống được hưởng lợi từ việc học tập.

Với kết quả mới, Nieh và các đồng nghiệp giờ đây muốn hiểu vai trò của môi trường trong việc hình thành ngôn ngữ của loài ong. Trong tương lai, họ muốn tìm hiểu liệu những con ong già hơn, có kinh nghiệm hơn trong đàn biết sự phân bố nguồn thức ăn trong môi trường của chúng có thể truyền lại phương ngữ tối ưu hóa cho thế hệ tiếp theo hay không.

Họ cũng lo ngại rằng các mối đe dọa bên ngoài có thể làm gián đoạn quá trình học ngôn ngữ ban đầu này. Nhiều nghiên cứu, bao gồm cả những nghiên cứu của Nieh và các cộng tác viên của ông, đã chứng minh tác hại mà thuốc trừ sâu thường được sử dụng có thể gây ra cho loài ong.

Nieh cho biết: “Chúng tôi biết rằng loài ong khá thông minh và có khả năng làm những điều phi thường. Nhiều bài báo và nghiên cứu đã chỉ ra rằng thuốc trừ sâu có thể gây hại cho nhận thức và học tập của ong mật, và do đó, thuốc trừ sâu có thể gây hại cho khả năng học cách giao tiếp của chúng và thậm chí có khả năng định hình lại cách thức giao tiếp này được truyền đến thế hệ ong tiếp theo trong đàn”.

Mỹ Linh