Một thời phồn vinh

Vùng Kẻ Bưởi xưa có ba làng Yên Thái, Hồ Khẩu, Đông Xã được biết đến với nghề làm giấy, trong đó giấy dó lụa làng Yên Thái là có danh tiếng vang xa hơn cả. Theo các bậc cao niên trong làng, nghề giấy dó ở đây đã có lịch sử lâu đời: “Đình làng Yên Thái chúng tôi được xây dựng từ năm 1127. Mà theo lời các cụ từ xưa truyền lại, thì làng nghề bao giờ cũng có trước đình”.

Tiếng đập chày giã dó của người thợ xưa đã trở thành âm thanh đặc trưng của ngôi làng cổ bên bờ hồ Tây, đi vào ca dao và ghi dấu trong tiềm thức mỗi người con Hà Nội: “Mịt mù khói tỏa ngàn sương/ Nhịp chày Yên Thái, mặt gương Tây Hồ”.

Cụ Vũ Thị Thiết (91 tuổi) là một trong những người cuối cùng ở làng Yên Thái còn nhớ về quy trình làm giấy dó. Tuổi đã cao nhưng cụ vẫn rất minh mẫn, đôi mắt vẫn sáng lên khi kể về nghề truyền thống mà cụ đã gắn bó thời trẻ. Cụ Thiết cho biết, nghề làm giấy dó truyền thống gồm nhiều công đoạn, tuy không phức tạp nhưng luôn cần đến những người thợ lành nghề, tỉ mỉ.

Nguyên liệu chính để làm giấy là vỏ cây dó bầu mua ở Yên Bái, trước tiên được ngâm nước lã, khi xé ra thấy gần như trong suốt mới đem ủ vôi tảng và hấp cách thủy trên vạc trong lò nung. Lúc bấy giờ, vỏ cây có hai lớp, một đen một trắng, những người thợ bắt đầu bóc vỏ và phân loại. Lớp vỏ trắng sẽ được đem đi giã nhuyễn thành bột và đãi bìa để loại bỏ những mảnh vỏ đen. Bột giấy sau đó được đổ vào tàu seo để khuấy cho hòa tan vào nước, cộng thêm chất phụ gia là nhớt của cây mò để tạo độ kết dính, giúp cho các tờ giấy khi bóc khỏi bàn seo, dù còn ướt nhưng để chồng lên vẫn không bị dính vào nhau.

Seo giấy có thể nói là công đoạn quan trọng nhất trong quy trình làm giấy thủ công. Công việc này đòi hỏi sự tỉ mỉ, cẩn thận của nguời phụ nữ. Cụ Vũ Thị Thiết nhớ lại: “Những người phụ nữ làng Yên Thái phải đứng bên tàu seo làm việc miệt mài trong nhiều giờ đồng hồ, đôi tay ngâm trong bể nước bất kể trời mùa đông giá buốt đến đâu”. Vừa kể, cụ vừa ngâm câu ca dao “cửa miệng” của những người con gái seo giấy vùng Bưởi: “Tàu seo nước giá như đông/ Tay đưa liềm giấy mà lòng nhớ ai/ Nhớ người tuổi ngoại đôi mươi/ Da xanh mai mái miệng cười đưa duyên”.

Những chồng giấy sau khi seo còn ướt được đưa đi ép cho kiệt nước. Công đoạn tưởng chừng như đơn giản này lại đòi hỏi khá nhiều kinh nghiệm làm nghề. Những gốc cây to thường được người Yên Thái tận dụng để ép giấy. Họ đục vào thân cây để làm điểm tựa cho cây gỗ, đặt các chồng giấy ướt phía dưới. Bằng kinh nghiệm lâu năm, họ xếp đá tảng lên từ từ để tăng sức nặng sao cho chồng giấy không bị rách. Thường mất từ 6-7 giờ để ép kiệt nước hoàn toàn. Công đoạn cuối cùng là phơi và sấy khô. Những mẻ giấy dó làng Yên Thái sau khi hoàn thiện được đưa đi tiêu thụ khắp Hà Nội và các vùng lân cận.

Cụ Vũ Thị Thiết chia sẻ: “Ngày xưa làm giấy dó vất vả lắm. Chúng tôi thường làm từ 6 giờ sáng, xuyên đêm đến tận 4 giờ sáng hôm sau mới nghỉ”. Có lẽ chính vì đòi hỏi thời gian và công sức lớn đến vậy, nên mặc dù có nhiều nơi trên khắp cả nước cũng có nghề làm giấy, song giấy dó lụa Yên Thái vẫn được ưa chuộng hơn cả. Bởi giấy rất mỏng và mịn, đặc biệt là rất bền, có thể bảo quản được hàng trăm năm mà không bị mốc hay hư hại.

Có một điều mà người dân làng Yên Thái luôn tự hào, đó là bản Di chúc của Chủ tịch Hồ Chí Minh được in trên giấy dó vùng Bưởi, bìa được bóc kép 6 lần và những tờ giấy ruột bên trong cũng được bóc kép 3 lần. Làng cũng từng vinh dự được đón Chủ tịch Hồ Chí Minh về thăm trong cuộc Tổng tuyển cử đầu tiên đầu tiên năm 1946. Trong những năm chống Pháp, giấy dó làng Yên Thái được tích cực sản xuất phục vụ kháng chiến.

Để “nhịp chày Yên Thái” vang mãi

Những tiến bộ khoa học kỹ thuật và nhu cầu thị trường thay đổi đã khiến nghề giấy dó Yên Thái dần mai một. Ngày nay, trong làng đã không còn người làm giấy dó. Những người thợ từng gắn bó với nghề như cụ Vũ Thị Thiết cũng đã vào độ tuổi xưa nay hiếm. Dù hiểu rằng đó là điều không thể tránh khỏi, nhưng người dân Yên Thế vẫn ngậm ngùi khi nhắc về một thời vang bóng nghề giấy dó nay đã không còn.

Bà Hồ Thúy Lan, cán bộ văn hóa phường Bưởi cho biết: “UBND phường luôn xác định việc bảo tồn các di tích lịch sử và phát huy các giá trị truyền thống của địa phương là một trong những nhiệm vụ trọng tâm”. Song, với nghề làm giấy thủ công, bà Lan cho biết rất khó để có thể khôi phục. Theo bà, rào cản không chỉ đến từ việc thiếu vắng những người thợ lành nghề mà việc phục dựng cũng đòi hỏi kinh phí không hề nhỏ. Quan trọng nhất là, hiện nay giấy dó không có thị trường tiêu thụ, trong khi đây là một trong những động lực quan trọng nhất để người dân quyết tâm khôi phục nghề.

Đứng trước nguy cơ biến mất ngay cả trong ý thức của người dân địa phương, một giải pháp hữu hiệu mà phường Bưởi đang triển khai là lồng ghép việc phổ biến nghề truyền thống trong chương trình giáo dục. Những năm gần đây, các tiết học giáo dục lịch sử địa phương tại trường Tiểu học Đông Thái (Tây Hồ, Hà Nội) được đặc biệt chú trọng, trong đó có làng nghề giấy dó Yên Thái. Bà Nguyễn Thị Thùy Dung, Phó Hiệu trưởng trường TH Đông Thái cho biết: “Mục tiêu của nhà trường là thông qua những tiết học, những buổi tham quan trải nghiệm thực tế, giáo dục cho các em học sinh có ý thức bảo vệ, gìn giữ những di tích lịch sử và tự hào về những giá trị truyền thống của quê hương mình”.

Việc các nghề thủ công truyền thống không theo kịp sự thay đổi của thời đại là điều đáng tiếc, song gần như không thể tránh khỏi. Trong bối cảnh ấy, không chỉ người nghệ nhân mà các cấp quản lý cũng cần tìm ra hướng phát triển mới cho các làng nghề. Công tác giáo dục và truyền thông cũng  cần chú ý đặc biệt, cả trong các trường học trên địa bàn và mở rộng triển khai trên phạm vi lớn hơn. Có như vậy mới có thể giữ được những nếp văn hóa tốt đẹp đã được hun đúc qua hàng trăm, hàng ngàn năm phát triển.

Viết Sơn