Sau khi Trung tâm Tiết kiệm năng lượng và tư vấn chuyển giao Công nghệ Đà Nẵng (DECC) lập hồ sơ đăng ký chỉ dẫn địa lý “Nam Ô” cho sản phẩm nước mắm, việc khai thác, bảo vệ tài sản trí tuệ này là vấn đề mà các hộ sản xuất, kinh doanh quan tâm.

Khai thác giá trị nhân văn để nâng tầm sản phẩm

Ngày tháng 3 “bà già đi biển” khi sóng dịu êm, trời và biển trong xanh hơn. Bình minh vừa lên trong ngày rằm tháng hai âm lịch là lúc tiếng nhạc lễ hội cầu ngư làng Nam Ô gọi những ngư dân và người con Nam Ô xa xứ về bái vọng tiền nhân.

Những bậc cao niên đại diện cảm tạ mưa thuận gió hòa cho ngư dân bám biển vươn khơi. Họ cảm tạ vùng đất cho khí trời, thổ nhưỡng đặc biệt để làm ra đặc sản nước mắm từ cá cơm than và muối Sa Huỳnh/Cà Ná được xem như ‘mật” của biển vang danh, nuôi lớn bao thế hệ.

Ông Trần Ngọc Vinh – Chủ tịch Hội Làng nghề nước mắm truyền thống Nam Ô - có 30 năm là trưởng ban tổ chức lễ hội đau đáu với di sản văn hóa cha ông truyền dạy. Nghe tin Sở Khoa học và Công nghệ, DECC đã nộp hồ sơ đăng ký chỉ dẫn địa lý lão ngư mừng thầm khi thương hiệu sản phẩm của làng được khẳng định và bảo vệ không để những nơi khác lấy mất, lạm dụng danh tiếng.

“Một mặt chúng tôi mong muốn tương lai sẽ phát triển quy mô lễ hội cầu ngư lớn hơn, lớp trẻ được dạy hát bả trạo. Mặt khác, cần đẩy mạnh cho bà con thấy được trách nhiệm của mình trong giữ gìn uy tín sản phẩm, chất lượng. Đào tạo một lớp hướng dẫn viên của làng có thể giới thiệu đến du khách về lịch sử, di tích, sản phẩm làng nghề. Đồng thời hợp tác với những khu du lịch cộng đồng biển các địa phương khác đưa sản phẩm nước mắm Nam Ô vươn xa”, ông Vinh nói.

Trải qua bao thăng trầm lịch sử, nhiều huyền sử và di tích về giải cứu công chúa Huyền Trân, di tích giếng Chăm, lăng Cá Ông, miếu thánh mẫu Liễu Hạnh vẫn còn đó với Nam Ô ngôi làng cổ dưới chân đèo Cu Đê. Đặc biệt, nơi đây có những món ẩm thực độc đáo có hương vị nước mắm trong chế biến làm dậy hương thơm như gỏi cá, cháo chờ… mỗi lần ăn là khó buông đũa.

“Không chỉ là món ăn gia vị mà còn là một phần của lịch sử, của văn hóa, hàm chứa những tri thức dân gian của cộng đồng địa phương tại vùng địa lý có đất, có sông, có biển thuộc hai phường Hòa Hiệp Nam và Hòa Hiệp Bắc (Q. Liên Chiểu, TP Đà Nẵng)”, TS Vũ Thị Bích Hậu - Chủ nhiệm nhiệm nhiệm vụ - khẳng định.

Giá trị nhân văn của sản phẩm từng tiến vua vào thế kỷ 18 còn thể hiện trong nhiều câu ca dao, câu thơ đi vào đời sống tinh thần của người dân: “Nam Ô nước mắm thơm nồng/Đi mô cũng nhớ mùi hương quê nhà” hay câu thơ về hình ảnh những người làm mắm “Mắm Nam Ô nặng gánh vai gầy/Mẹ nghe rất nhẹ vì đầy tiếng thơm”.

Thứ chất lỏng màu cánh dán, bật nắp lại cho mùi thơm nức mũi. Vị mặn mòi đầu lưỡi, nuốt rồi lại thấy ngọt hậu. Hương vị ấy đưa làng nghề Nam Ô nhỏ bé từng sánh ngang tên tuổi nước mắm Phan Thiết, Phú Quốc.

Ngày 27/9/2019, Bộ trưởng Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã công nhận nghề làm nước mắm Nam Ô là di sản phi vật thể quốc gia. Đó là niềm tự hào của bà con làng chài và là động lực để tiếp tục phát huy danh tiếng, giá trị thương hiệu.

Dù vậy, thời gian biến chuyển không ngừng và làng nước mắm không tránh khỏi những đổi thay cùng thời cuộc. Theo những dự án di dời để làm khu nghỉ dưỡng, những sản phẩm nước mắm công nghiệp tràn ngập thị trường, giá bán ra của nước mắm truyền thống Nam Ô còn quá trẻ so với thương hiệu nên nhiều người làm mắm đã xa làng, xa nghề. Diện tích sản xuất vì thế cũng bị thu hẹp rất nhiều, số lượng hội viên làng nghề cũng giảm đi đáng kể từ 100 hội viên còn 60 hội viên.

Trên thực tế, rất nhiều ngôi làng, địa danh đã phát triển du lịch hơn thông qua điện ảnh để quảng bá văn hóa. Trong khi đó, Nam Ô từng xuất hiện gần 1 phút trong phim ngắn Le Village de Namo do tác giả của hãng Lumière thực hiện năm 1896, chiếu năm 1900 tại Pháp chỉ sau 1 năm máy quay ra đời.

Đạo diễn Lưu Trọng Ninh - người nặng tình với những ngôi làng bị mai một đã thực hiện nhiều dự án khôi phục không gian nông thôn Việt như làng Vượt (Hòa Bình), bản Lướt (Sơn La) - cho rằng: “Rất khó để biến Nam Ô thành một phim trường lớn vì điều đó đòi hỏi rất nhiều tiền, nhân lực nhưng có thể tạo ra một không gian ký ức Nam Ô xưa.

Nếu phục dựng cả ngôi làng như hàng trăm năm trước thì không thể làm được nhưng chỉ cần một góc nhỏ ký ức hoài niệm của làng được phục dựng thành công sẽ có nhiều người đầu tư, làm theo và lan tỏa. Góc nhỏ đó theo đúng vẻ đẹp trên bến dưới thuyền của làng nghề nước mắm xưa để thu hút du khách”. Đạo diễn Lưu Trọng Ninh nói và bày tỏ sẵn sàng hỗ trợ về mặt ý tưởng.

Tất cả tạo nên giá trị nhân văn của sản phẩm nước mắm Nam Ô nếu biết cách khai thác và quảng bá sẽ trở thành sản phẩm tạo ra thu nhập tăng thêm cho người dân. Cùng với đó, Đề án Bảo tồn làng nghề nước mắm Nam Ô gắn với phát triển du lịch TP Đà Nẵng với kinh phí gần 4.7 tỷ đồng cũng sẽ “cộng hưởng” để đưa nước mắm Nam Ô cơ hội trở lại thời hoàng kim.

Gia tăng giá trị kinh tế, nâng cao thu nhập

Lần đầu tiên TP Đà Nẵng đề xuất một nhiệm vụ cấp quốc gia cũng như công tác quản lý và phát triển chỉ dẫn địa lý tạo niềm tin cho người tiêu dùng. Từ đó, chỉ dẫn địa lý như “chiếc thang” nâng cao giá trị, khẳng định thương hiệu nước mắm Nam Ô. Giúp bảo vệ doanh nghiệp, cơ sở sản xuất, hạn chế tình trạng hàng giả, hàng nhái, kém chất lượng và nâng cao tính cạnh tranh so với các sản phẩm mang nhãn hiệu thông thường.

Các giám đốc Hợp tác xã ở làng nghề nước mắm truyền thống cho biết, việc đăng ký chỉ dẫn địa lý là mong đợi từ lâu của người dân “yêu mắm, làm mắm như chăm con”. Nhưng họ cũng rất trăn trở khi kiến thức về sở hữu trí tuệ nói chung và hiểu biết về cách khai thác, bảo vệ chỉ dẫn địa lý còn nhiều hạn chế.

“Tôi mong muốn sẽ có những khóa đào tạo, hướng dẫn để bà con làng nghề biết cách khai thác, bảo vệ tài sản trí tuệ của làng nghề”, một giám đốc HTX nước mắm truyền thống Nam Ô bày tỏ. Hội viên của làng nghề hiện vẫn đang tuân thủ tiêu chí theo công nghệ sản xuất truyền thống “4 không” gồm: không sử dụng hóa chất, không chất tạo màu, không chất tạo mùi và không chất bảo quản.

Phó Giám đốc Sở Khoa học và Công nghệ Đà Nẵng - Lê Thị Thục cho hay: “Hiện Sở Khoa học và Công nghệ cùng các sở ban ngành thành phố đang thực hiện nhiều hoạt động đặc biệt là hoạt động chuyên môn nhằm hỗ trợ phát triển làng nghề nước mắm Nam Ô”.

Nhiều nhiệm vụ khoa học và công nghệ góp phần phát triển làng nghề như: Nghiên cứu xây dựng chuỗi cung ứng nước mắm an toàn cho nước mắm Nam Ô triển khai bởi Viện Khoa học xã hội vùng Trung Bộ do PGS.TS Vũ Tuấn Hưng chủ nhiệm đề tài. Đề tài Nghiên cứu một số giải pháp nâng cao chất lượng và đa dạng hóa sản phẩm nước mắm Nam Ô do Trung tâm Công nghệ sinh học Đà Nẵng chủ trì và TS Phạm Châu Huỳnh làm chủ nhiệm đề tài. Đặc biệt, quan tâm tới vấn đề môi trường, DECC đã chủ trì thực hiện đề tài “Nghiên cứu xử lý bã thải mắm làm phân bón hữu cơ cho cây trồng tại làng nghề nước mắm Nam Ô, TP Đà Nẵng” do KS Nguyễn Đức Huỳnh làm chủ nhiệm đề tài.

Sở Khoa học và Công nghệ Đà Nẵng cho biết, thời gian tới Sở sẽ tiếp tục quan tâm tới nâng cao năng lực đội ngũ sản xuất đặc biệt là đội ngũ kế nghiệp. Tiếp tục hỗ trợ đào tạo, nâng cao kiến thức chỉ dẫn địa lý, quản lý thương hiệu cộng đồng để gia tăng giá trị sản phẩm cho hội viên làng nghề. Xây dựng bộ nhận diện thương hiệu như logo, tem nhãn, bao bì quảng bá sản phẩm.

Thông qua đó, xây dựng hệ thống quy chế quản lý, liên kết trong sản xuất, tiêu thụ sản phẩm và hỗ trợ tiếp cận các kênh thương mại để mở rộng thị trường.

Hội làng nghề nước mắm Nam Ô cần tăng cường liên kết hội viên, gia nhập các hiệp hội truyền thống, tham gia triển lãm sản phẩm được xác lập quyền sở hữu trí tuệ, sản phẩm OCOP để tăng cường vị trí và quảng bá sản phẩm. Đồng thời, phát triển làng nghề gắn với phát triển du lịch sẽ góp phần thúc đẩy quảng bá sản phẩm mang chỉ dẫn địa lý nước mắm Nam Ô.

Tại làng nghề hôm nay, nhiều đơn vị đã và đang tiên phong cải tiến sản phẩm từ bao bì, nhãn hàng hóa đến những sản phẩm phục vụ đa dạng hơn về thị hiếu của người tiêu dùng trẻ.

"Cùng với xây dựng giáo trình kỹ thuật làm nước mắm truyền thống Nam Ô, dạy nghề cho lớp trẻ, tôi tha thiết mong có một khu trưng bày sản phẩm cho hội viên, được tạo điều kiện thuê đất ngay tại Nam Ô để du khách tới tham quan và mua sắm", ông Trần Ngọc Vinh - Chủ tịch Hội làng nghề nước mắm truyền thống Nam Ô - chia sẻ.

Nước mắm truyền thống - thứ gia vị được xem là quốc hồn, quốc túy của Việt Nam sẽ mang đến cuộc sống tươi đẹp cho người dân nơi đây. Mong những năm tới khi trở lại, chỉ dẫn địa lý sẽ “mở khóa” cho đặc sản làng Nam Ô ra thế giới, quy mô sản xuất sẽ mở rộng, thu nhập từ nghề sẽ nâng cao.

Nguyễn Thị Thanh Vân