Trong ký ức nhiều người dân huyện Tiên Phước, chiếc mo cau có thể là chén, gàu nước, là đồ chơi “kéo” cả tuổi thơ trở về. Mo cau đến tay chị em phụ nữ Hợp tác xã (HTX) Cau Xanh Đất Quảng làng cổ Lộc Yên (xã Tiên Cảnh, huyện Tiên Phước) “lên đời” thành những sản phẩm mỹ nghệ độc đáo.

Trăn trở với hàng triệu chiếc mo cau bỏ đi mỗi năm

Hình tượng cây cau được vua Minh Mạng cho khắc lên Anh đỉnh – một trong 9 đỉnh đồng đặt tại sân thế miếu Hoàng thành - tượng trưng cho sự hiển đạt. Thuở xưa, xứ Quảng có những cánh rừng cau mọc tự nhiên, tục ăn trầu, mua bán cau rất phát triển.

Trong tập ký sự Xứ Đàng Trong của một giáo sĩ người Ý tên là Cristofoto Borri nhắc đến loài cây thổ sản nổi danh Quảng Nam còn nhận định: Lượng tiêu thụ cau lớn đến nỗi thu nhập chính xứ này là nhờ trồng cau như dân Ý trồng ô liu và nhiều loại cây khác.

Trong ký ức của bà Võ Thị Thu Thôi (45 tuổi) – Giám đốc HTX Cau Xanh Đất Quảng, ký ức tuổi thơ nơi được mệnh danh là thủ phủ cau tỉnh Quảng Nam trong trẻo. Với sự sáng tạo, khéo léo, bà đưa ra ý tưởng biến những bẹ lá rụng thành sản phẩm thủ công, mỹ nghệ đặc biệt như dĩa, tô, chén, khay đựng trầu cau, đựng trái cây, bình hoa, túi xách, dép và những bông hoa.

“Xa xưa, thế hệ ông bà chúng tôi thường làm đồ gia dụng trong gia đình bằng mo cau”, bà Thôi bồi hồi nhớ lại. Hình ảnh ba mẹ kéo mo cau, từ nhỏ bao đứa trẻ lớn lên trên quê hương Tiên Phước từng ngồi, uống ly nước mo cau, ăn chén cơm mo cau, múc gàu nước mo cau in sâu tiềm thức. Khi chưa có nhựa tràn lan, mo cau gắn bó, gần gũi với người dân như thế.

Nhiều người dân làng Lộc Yên từng tức cười, hỏi bà Thôi “nhặt mo cau để làm gì” vì thấy việc bà làm là “không đâu vào đâu”. Ai nói gì thì nói, bà Thôi vẫn gom rác mo cau về làm vì tin vào giá trị mình có thể mang đến thêm cho bà con trồng cau huyện Tiên Phước.

Vốn là một thợ may, bà Thôi sẵn cái khéo tay hay làm lại đau đáu với việc tạo ra một sản phẩm du lịch mang đặc trưng cho làng cổ Lộc Yên quê hương, không để phí khoảng 2 triệu mo cau xứ Tiên bỏ đi mỗi năm.

Theo Thống kê của Phòng Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn Tiên Phước, diện tích trồng cau trên địa bàn huyện hiện khoảng 1.000 ha. Trong đó, diện tích đã cho quả 500 ha. Sản lượng mỗi năm đạt 2.600 tấn quả cau tươi. Giá trị thu nhập từ quả cau, sản phẩm phụ từ cau đạt 100 – 150 tỷ đồng/năm toàn huyện.

Ở Tiên Phước, nhà ai cũng mướt xanh loại cây cao chót vót nhưng giá cau không phải bao giờ cũng lên cao mà có những mùa mất giá. Thế rồi, bà Thôi trăn trở việc kiếm tiền từ thứ tưởng như chỉ là đồ chơi ký ức.

Việc tiếp cận với Dự án Quản lý rừng bền vững và Bảo tồn đa dạng sinh học do USAID tài trợ là bước ngoặt mang đến cơ hội phát triển sản phẩm mo cau ra thị trường. Từ việc nhờ những bậc cao niên trong làng tái hiện những vật dụng mo cau đơn sơ khơi nguồn sáng tạo, chị em phụ nữ Tiên Cảnh được dự án mời các nghệ nhân ngồi chung để cùng phát triển sản phẩm.

Từ mày mò, học hỏi quên ăn quên ngủ, nay 21 chị em Cau Xanh Đất Quảng càng làm càng thành thạo và có nhiều ý tưởng mới nên mẫu sản phẩm ngày càng phong phú và đẹp mắt hơn.

“Lên đời” cho mo cau xứ Tiên

Từ dạo Hội làng Lộc Yên lần thứ 2 năm 2023, nhiều du khách đã không khỏi ngạc nhiên khi tại ngôi nhà cổ của ông Nguyễn Đình Mẫn ở thôn 4, làng Lộc Yên, xã Tiên Cảnh, huyện Tiên Phước có quảng diễn nghề mo cau mỹ nghệ.

Lúc đó, HTX Cau Xanh Đất Quảng chỉ mới là một tổ hợp tác nhỏ bé nhưng lợi thế hình thành từ thủ phủ cau nên nguyên liệu đầu vào dồi dào, tận dụng triệt để nguyên liệu địa phương, giảm giá thành. Tranh thủ mùa rụng mo cau tháng 3 và tháng 8, bà Thôi thu gom nguyên liệu, trữ lại để mùa mưa sản xuất.

Những lần đầu thử sức, các thành viên còn mơ hồ về sản phẩm, về thị trường. Thế nhưng sau một thời gian đi vào hoạt động, sản phẩm ngày càng hoàn thiện và được nhiều người biết tới hơn.

Mo cau khô nhặt được ngâm nước mềm, xé sợi rồi phơi, sấy khô và đan thành sản phẩm. Sản phẩm tiếp tục đưa vào phòng sấy khô và xử lý bằng keo sữa sinh học AB. Sấy thêm một lần nữa để đảm bảo sản phẩm có độ bền cao, không bị nấm mốc và hoàn thiện. Sản phẩm được hoàn toàn làm từ nguyên liệu mo cau tự nhiên giúp giảm thiểu rác thải nhựa ra môi trường và an toàn đối với sức khỏe người sử dụng.

Hiện tổ hợp tác đã có quy mô 21 thành viên. Mỗi thành viên hợp tác xã đảm nhiệm một công đoạn khác nhau và đã cho ra thị trường trên 25 mẫu sản phẩm đa dạng.

“Lần đầu tiên mang sản phẩm túi xách mề gà mo cau đến Hội An, chúng tôi áp lực phải đan sản phẩm tỉ mỉ để dự thi. 5 chị em trong HTX mỗi người đưa một sản phẩm từ mo cau đến dự thi vừa trú mưa mà trong lòng sợ đan không kịp, vừa háo hức mong sớm giới thiệu sản phẩm”, bà Hồ Thị Tâm (52 tuổi) - thành viên HTX - bồi hồi nhớ về hành trình đưa sản phẩm túi quai mề gà làm từ mo cau Tiên Phước của mình về hội tụ tinh hoa nghề thủ công mỹ nghệ xứ Quảng tại Hội An.

Khi giới thiệu sản phẩm, Cau Xanh Đất Quảng được đón nhận, Ban tổ chức đánh giá cao túi quai mề gà làm từ mo cau, xếp hạng đạt top 10/168 sản phẩm thủ công mỹ nghệ Quảng Nam nổi bật. 

Theo thành viên, giờ đây mỗi túi xách có thể được làm trong 2 ngày. Công việc vất vả nhất chính là xé sợi mo cau. Hợp tác xã rất cần máy để sản xuất được với số lượng lớn và có thể tước từng sợi đều hơn, tăng năng suất.

Cau Xanh Đất Quảng ra đời đã giải quyết việc làm 40 lao động lành nghề tại chỗ, được đào tạo liên tục để nâng cao tay nghề. Sản phẩm chủ yếu bán đi các thị trường du lịch, bán lẻ trên các trang mạng xã hội.

Nhiều người thích sản phẩm mo cau mua chụp ảnh, check in, đặc biệt khách tại Hà Nội, TP Hồ Chí Minh rất yêu thích các hộp đa năng, gáo múc nước 100% từ mo cau thân thiện môi trường thay thế hộp, chai nhựa.

“Hiện khó khăn của HTX là chưa có chỗ sản xuất, trưng bày sản phẩm tập trung, ổn định. HTX đang biến nhà của mỗi thành viên thành phân xưởng sản xuất nhỏ”, bà Thôi chia sẻ thêm.

Đến nay, sản phẩm mo cau được kỳ vọng là sản phẩm mỹ nghệ đầu tiên trở thành sản phẩm du lịch đặc trưng cho du khách tham quan, mua sắm, trải nghiệm khi đến với Lộc Yên. Giờ đây những sản phẩm từ mo cau không chỉ là chén, thau, ly nước được tái hiện ký ức mà còn là sản phẩm thiết kế thời trang được ưa chuộng dành cho phụ nữ.

Hiện hội viên HTX 100% là phụ nữ. Thời gian tới, Cau Xanh Đất Quảng mong muốn mở rộng đối tượng nam giới kết hợp với nông dân đào tạo nghề mỹ nghệ mo cau. Đồng thời hướng tới nâng cao chất lượng sản phẩm để xuất khẩu.

"Mỗi khi nghe ai gọi hỏi: Thôi ơi, có lấy mo cau không để gom nhặt là mỗi lần tôi cảm nhận niềm vui tận sâu trong đáy lòng từ công việc mình làm.

Tôi mong khi mở rộng được quy mô sản xuất, HTX sẽ là nơi giúp cho nhiều phụ nữ khuyết tật hay những người ở địa phương sau khi cai nghiện ma túy trở về địa phương có cơ hội tái hòa nhập cộng đồng không còn bị kỳ thị. Tôi mong muốn đưa họ về làm việc ở xưởng và quyết tâm làm cho được”, bà Thôi khẳng định.

Bảo Hòa