Cồng chiêng Tây Nguyên có nguồn gốc từ truyền thống văn hóa và lịch sử rất lâu đời. Nhiều nhà nghiên cứu cho rằng cồng chiêng là ‘hậu duệ’ của đàn đá. Trước khi có sự xuất hiện của đồng thì người xưa chế tác ra các nhạc cụ bằng đá, tre như đàn đá, cồng đá, chiêng đá, tre… Tới thời đại đồ đồng thì các nhạc cụ cồng chiêng đồng cũng theo đó ra đời.

Không gian văn hóa cồng chiêng Tây Nguyên trải rộng suốt 5 tỉnh Kon Tum, Gia Lai, Đắk Lắk, Đắk Nông, Lâm Đồng. Chủ nhân của loại hình văn hóa đặc sắc này là cư dân các dân tộc Tây Nguyên như Ba Na, Xê Đăng, Mnông, Cơ ho, Rơmăm, Ê Đê, Giarai…

Mỗi dân tộc đều có những bản nhạc riêng để diễn tả vẻ đẹp thiên nhiên, khát vọng của con người và mỗi vùng miền lại có những đặc trưng riêng của cồng chiêng. Cồng chiêng có thể dùng theo dàn, theo bộ từ 2 đến 12 chiếc, cũng có bộ từ 18 đến 20 chiếc như bộ chiêng của người Giarai. Cồng chiêng gắn bó mật thiết với cuộc sống của người Tây Nguyên, là tiếng nói của tâm linh, tâm hồn con người, để diễn tả niềm vui, nỗi buồn trong cuộc sống, trong lao động và sinh hoạt hàng ngày của họ.

Theo quan niệm của người Tây Nguyên, đằng sau mỗi chiếc cồng, chiêng đều ẩn chứa một vị thần. Cồng chiêng càng cổ thì quyền lực của vị thần càng cao. Cồng chiêng còn là tài sản quý giá, biểu tượng cho quyền lực và sự giàu có. Đã có thời kì một chiếc chiêng giá trị bằng hai con voi hoặc 20 con trâu.

Đặc biệt không phải lúc nào cũng có thể đánh cồng chiêng và không phải trong nghi lễ nào cũng sử dụng cồng chiêng. Trong gia đình chỉ có chủ nhà mới được quyền lấy cồng chiêng để sử dụng, người lạ không được phép sờ vào khi chưa có sự đồng ý của gia chủ.

Cồng chiêng là một nhạc cụ nghi lễ, các bài nhạc cồng chiêng là một phần không thể thiếu của nghi lễ đó. Như thế, mỗi nghi lễ có ít nhất một bài nhạc chiêng riêng. Người A ráp dân tộc Giarai ở vùng Ea H’leo tỉnh Đắk Lắk có bài nhạc chiêng cho lễ đâm trâu, khóc người chết trong tang lễ, mừng nhà rông mới, mừng chiến thắng, lễ xuống giống, lễ cầu an cho lúa, mùa gặt… Ngoài ra còn những bài chiêng dùng trong các sinh hoạt cộng đồng như lễ thổi tai cho trẻ sơ sinh, lễ cúng cầu mưa …

Các bài nhạc cồng chiêng không chỉ có chức năng phục vụ một sự kiện đặc biệt trong xã hội mà ngay cả trong đời sống hàng ngày cũng không thể thiếu. Khi đứa trẻ mới lọt lòng, già làng sử dụng cái cồng xưa cổ nhất đến bên giường để đánh lên những âm thanh đầu tiên lọt vào tai đứa bé, chào đón thành viên mới, khẳng định nó là một phần của cộng đồng.

Đến lúc đứa trẻ lớn lên cũng không thể thiếu tiếng cồng chiêng, từ việc đồng áng cho đến những buổi gặp gỡ nam nữ, khi đón khách, lên nhà mới, hay tang lễ.... Những tiếng cồng chiêng có lúc ngân nga, sâu lắng, có khi lại thôi thúc, vang vọng núi rừng.  

Anh Y Phi Kbuôr (xã Ea Knuếc, huyện Krông Pắk) con trai già làng Buôn Briêng B cho hay: “Cồng chiêng được người Ê Đê coi là linh hồn của họ bởi nó chứa đựng những gia trị lớn trong đời sống tinh thần, phong tục nghi lễ suốt đời. Tiếng chiêng giúp bày tỏ những niềm mong ước của bản thân cũng như của cộng đồng với thần linh. Hiện tại tôi đang gìn giữ 1 bộ chiêng được cha ông để lại và giao tôi trông coi, bảo quản để mỗi lần diễn ra những buổi lễ sẽ dùng đến”.

Bộ chiêng của anh Y Phi gồm 10 chiếc được gọi là Čing K’nah. Với cách phân biệt của người Ê Đê, 3 chiếc chiêng núm với tên gọi từ lớn đến nhỏ như sau; Ana Čing (chiêng núm lớn nhất), Moo Čing, Mđuh Čing (chiêng núm nhỡ), cùng 7 chiếc chiêng bằng: lớn nhất hơi quá khổ 1 chút là chiếc Čhar (chiêng bằng lớn nhất), K'nah Dy, H'liang, Khŏk, H'Luê Khŏk, H'Luê H'liang, H'Luê Khŏk Diêt và biểu thị từng thành viên trong gia đình ứng với từng chiếc chiêng như: Čhar (người ông), Ana (người mẹ), Mđuh (người bố).

Anh Y Phi cho biết có nhiều người hỏi mua lại bộ chiêng của anh, dù được trả giá rất cao nhưnng anh nhất quyết không bán. Chiêng ngày càng hiếm, các nghệ nhân chỉnh chiêng cũng không nhiều, vì vậy anh muốn gìn giữ kỉ vật của cha ông để lại vừa để lưu giữ lại những giá trị văn hóa cho đời sau.

Ngày nay, không gian văn hóa cồng chiêng của các cộng đồng dân tộc bản địa có nhiều biến đổi, nhiều phong tục tập quán, nghi lễ, lễ hội bị phai nhạt, quên lãng. Nhưng ý nghĩa về mặt vật chất cũng như giá trị về mặt nghệ thuật từ lâu đã được khẳng định trong đời sống xã hội, là sự kết tinh của hồn thiêng sông núi qua bao thế hệ, là tiếng nói của con người và thần linh. Cồng chiêng đã trở thành biểu tượng không thể thiếu trong cuộc sống của người Tây Nguyên.

Phi Vũ