Làn điệu hát Then như cây cầu nối giữa con người với trời đất và thế giới thần linh. Đây cũng là một loại hình nghệ thuật mang màu sắc tín ngưỡng, gửi gắm những mong muốn tốt lành của con người đến với thiên giới, cầu xin may mắn bình an ấm no và hạnh phúc cho cộng đồng và gia đình. Do đó, hát Then là món ăn tinh thần có ảnh hưởng sâu sắc đến đời sống tâm linh của những dân tộc này, thấm đẫm giá trị nhân văn và nghệ thuật. Đó là sự tổng hợp nhiều yếu tố về ngữ văn, âm nhạc, mỹ thuật, múa, diễn xướng dân gian có giá trị về lịch sử, văn hóa, xã hội.

Mỗi vùng dân tộc lại có những làn điệu Then đặc trưng. Đó là những bài thơ, bài hát nói về các phong tục tập quán, đạo lý con người, phong tục cưới xin, những điệu hát giao duyên, hát đối nam nữ, hát mừng trong các lễ hội…

Ai đã có dịp được đắm mình trong cuộc hát Then giao duyên của những chàng trai cô gái Tày, Nùng, Thái thì sẽ khó mà quên được lời lượn hát tinh tế, ví von sâu xa, giàu hình ảnh, cảm xúc cùng giai điệu mượt mà, da diết say đắm lòng người.

Chia sẻ về văn hóa của đồng bào mình, anh Trường, đến từ xã Cao Thượng (Ba Bể), Bắc Kạn cho biết: “Là người Tày, chúng tôi rất có ý thức gìn giữ bản sắc văn hóa dân tộc, số đông người Tày biết hát then và chơi đàn tính”.

Anh Trường đã có 10 năm gắn bó với nét đẹp văn hóa này. Vào mỗi dịp chợ đêm, anh lại có cơ hội chơi đàn và hát then nhiều hơn: "Khách mời là chúng tôi chơi, không cần tiền đâu, khách quý thì khách cho thôi!".

Trong khi đó, vừa đến thôn Bản Hon, xã Bành Trạch, Ba Bể, chúng tôi đã nghe thấy tiếng đàn tính, tiếng hát then vang ra từ căn nhà nhỏ ven đường. Đó là lớp học đàn tính, hát then của nghệ nhân Mã Trung Trực - người say mê với việc lưu giữ, phát huy giá trị văn hóa dân tộc tại địa phương. Anh Trực được coi là người “giữ lửa” hát then và đàn tính của Ba Bể.

Nghệ nhân này khá cởi mở: “Từ đời ông bà của tôi đã làm thầy tào vì vậy tiếng đàn tính, lời hát then cứ thế theo tôi lớn lên từng ngày. Những làn điệu then cổ, cầu phúc cầu mùa, chúc mừng năm mới… từ nhỏ tôi vẫn cứ hay hát”.

Năm 12 tuổi, bắt chước việc đàn tính của các cụ, anh làm đàn bằng hộp đựng xà phòng, dây dù, đàn cũng phát ra âm thanh nhưng không bền mà buộc phải giữ cẩn thận tránh dây bị ướt. Rồi khi tham gia vào phong trào văn nghệ quần chúng của huyện được đi biểu diễn nhiều nơi, anh có cơ hội học hỏi thêm, hàng ngày nghe chương trình văn nghệ qua đài, niềm yêu thích lại được khơi dậy, anh Trực tự mày mò, học theo, nghiên cứu để hát then biểu diễn. Đến nay, anh cơ bản đã hát, biểu diễn được nhiều làn điệu dân ca Tày, Nùng.

Không chỉ các làn điệu then của dân tộc Tày, Nùng, thời gian tới anh sẽ tiếp tục nghiên cứu các làn điệu then của các tỉnh bạn, trau dồi thêm để truyền dạy cho học trò. Niềm mong ước của anh là có một ngôi nhà sàn được xây dựng đúng nét của ngày xưa, vừa là nơi giao lưu và lưu giữ các loại đàn cho thế hệ sau, vừa có thể làm nơi tham quan, giới thiệu bản sắc văn hóa dân tộc tới tất cả mọi người. Chúc những dự định của người nghệ nhân này sớm thành hiện thực.

Có thể thấy đi thăm mỗi bản làng các dân tộc này ở các tỉnh như Cao Bằng, Bắc Kạn, Lạng Sơn, Lào Cai… đều có thể nghe những làn điệu hát Then truyền thống. Hoà trong vẻ đẹp của núi rừng Tây Bắc, điệu mùa xòe nhịp nhàng và âm hưởng réo rắt của đàn Tính, một nhạc cụ mang “hồn cốt” dân tộc, những câu hát Then của đồng bào như dìu dặt, hoà quyện trong tiếng gió, tiếng xào xạc của lá rừng...

Những làn điệu Then tô điểm lên bức tranh làng bản vẻ yên bình, nét đẹp văn hoá độc đáo và bản sắc của đồng bào dân tộc nơi đây.

Không chỉ vậy, trong thời kỳ chống Pháp, hát Then còn là "vũ khí" tuyên truyền hiệu quả nhằm cổ vũ, khích lệ tinh thần yêu nước, đấu tranh của đồng bào các dân tộc trên khu vực biên giới phía Bắc.

Về mặt bản chất, Then gắn liền với những người hành nghề tín ngưỡng, tâm linh. Trong Then thường có hát và múa. Hát để cầu cúng, giúp gia chủ đưa lễ vật đến với tổ tiên, vượt qua các cửa mụ, cửa ma ham, cửa chầu tướng… để lên đến “thượng phương” cầu xin tai qua nạn khỏi, cuộc sống bình an, hạnh phúc. Hát Then sẽ được kết hợp với múa Sluông (thuông) nếu là trong nghi lễ cấp sắc. Việc múa được một hoặc vài người đảm trách ngón tay đeo xóc nhạc, xóc theo nhịp múa.

Trải qua nhiều giai đoạn lịch sử, nhiều biến cố thăng trầm, sinh hoạt Then vẫn tiếp tục được lưu truyền qua nhiều thế hệ và là một phần không thể thiếu trong văn hóa tín ngưỡng và văn hóa tinh thần của đồng bào dân tộc Tày, Nùng Thái cho đến ngày nay. Duy trì các câu lạc bộ hát Then, đàn Tính đã góp phần quan trọng trong công tác bảo tồn văn hóa truyền thống cũng như nâng cao đời sống tinh thần của nhân dân.

Theo các nhà nghiên cứu âm nhạc dân gian, hát Then xuất hiện vào khoảng cuối thế kỷ XV, đầu thế kỷ XVI vào thời nhà Mạc chạy lên Cao Bằng và xây dựng thành quách ở đó. Theo truyền thuyết, trong số quan lại của nhà Mạc có hai vị tên là Đế Phụng và Đế Đáng rất yêu âm nhạc và thích ca hát, họ đã chế tạo ra tính tẩu và lập ra hai tốp hát để phục vụ cung đình.

Về sau dân chúng thấy hay nên bắt chước và được lưu truyền trong dân gian. Theo thời gian, hát then - đàn tính được lan rộng ra các tỉnh miền núi phía Bắc và trở thành món ăn tinh thần không thể thiếu của đồng bào các dân tộc Tày, Nùng, Thái ở các tỉnh miền núi phía Bắc. Nhờ các chức năng văn hóa xã hội, Then góp phần giáo dục đạo đức, lối sống nhân đạo và bảo vệ các phong tục và truyền thống văn hóa ở Việt Nam.

Đề cập đến vai trò của Then trong đời sống của người dân vùng cao, có người đã từng nói rằng, nếu thiếu Then miền núi cao phía Bắc của Tổ quốc sẽ thiếu đi một cái gì đó hết sức quan trọng, một cái gì đó dường như thuộc về phần hồn của rừng.

Hương Mi