Lịch sử làng nghề trăm năm

Cây tre là hình ảnh gắn bó lâu đời với bức tranh nông thôn Việt Nam. Ngoài chức năng “giữ làng, giữ nước, giữ mái nhà tranh, giữ đồng lúa chín” và trở thành biểu tượng của làng quê Việt Nam, ngày nay, tre còn trở thành một trong những nguyên liệu đẹp và bền trong thiết kế nội thất và thi công các công trình kiên cố. Với đặc tính bền dẻo, dễ thiết kế, dễ kết hợp, ngày càng có nhiều gia đình lựa chọn những đồ nội thất từ tre trúc. Ngoài màu nâu vàng nguyên bản của cây khô, tre trúc cũng có thể được phun màu để trở nên bắt mắt và hiện đại hơn.

Không ai nhớ chính xác nghề mây tre đan ở Xuân Lai có từ bao giờ, theo các cụ cao tuổi trong làng, nghề có từ vài trăm năm trước. Chỉ biết rằng, bao thế hệ người Xuân Lai sinh ra, lớn lên đã in sâu trong kí ức hình ảnh cây tre chất ngất quanh làng, tiếng đục đẽo kì cạch rộn rã. Theo các sử liệu còn lưu giữ được nghề làm tre trúc Xuân Lai có từ lâu đời. Đến thời Lê Trung Hưng (thế kỷ thứ XVII-XVIII) nơi đây đã nổi tiếng là làng nghề thủ công. Chuyên làm các mặt hàng đan nát nông cụ, làm thang, giường tre, giát giường…

Nghề tre trúc hun khói ở xã Xuân Lai (Gia Bình, Bắc Ninh) được xếp vào hàng "độc nhất vô nhị" trong các nghề truyền thống của Việt Nam. Để có được những sản phẩm hun khói đẹp là cả một kỳ công. Sau khi khai thác, tre trúc sẽ được ngâm dưới ao nước khoảng 6 tháng để tránh mối mọt, tăng độ dẻo dai. Sau khi vớt lên, người ta cạo bỏ lớp vỏ hay gọi là cạo tinh tre rồi hơ lửa để nắn cho thẳng. Cây tre đạt yêu cầu sau đó được đưa vào lò hun khói từ 8 - 12 ngày để đạt theo màu sắc mong muốn. Vật liệu dùng để tạo khói là rơm trộn bùn. Quá trình hun khiến cây tre được sấy khô trở nên rất nhẹ, bền chắc, giữ màu trong nhiều năm. Tuỳ thuộc vào màu sắc yêu cầu, thời gian hun được điều chỉnh phù hợp: nếu là màu nâu thời gian sẽ ngắn hơn trong khi màu đen bóng yêu cầu thời gian hun dài hơn và có thể phải hun nhiều lần hơn.

Tạo màu sắc mong muốn đã khó, việc sử dụng nguyên liệu tre đã hun để tạo thành các vật dụng lại càng yêu cầu tính sáng tạo và sự khéo léo của người thợ Xuân Lai. Có biết bao các sản phẩm đã được tạo ra, từ các loại, bàn, ghế, xích đu, giường, tủ kệ sách báo… cho đến các loại bình phong, đèn khay… với các kiểu dáng và kích thước khác nhau. Tất cả, đều được người thợ Xuân Lai làm một cách kỹ lưỡng tạo nên sự chắc chắn mà vẫn giữ nguyên vẹn vẻ đẹp mộc mạc của chất liệu tre hun, mang chất đặc thù, không loại nguyên liệu nào có được.

Điểm khác biệt của sản phẩm tre trúc Xuân Lai so với sản phẩm tre trúc các địa phương khác đó là có nhiều sắc độ, từ đen bóng đến nâu cánh gián, nâu nhạt, vàng…. được tạo nên bằng kỹ thuật hoàn toàn tự nhiên, không sơn phết tạo màu.

Trong quá trình sản xuất, tận dụng những mẩu tre, nứa thừa, người dân Xuân Lai đã dùng dây mây ghép lại thành phên và khắc họa thành bức tranh, tạo ra bước đi mới cho làng nghề, tạo đà mang dòng tranh tre đi khắp các thị trường trong nước và quốc tế. Bằng sự kết hợp nhuần nhuyễn từ đôi bàn tay khéo léo của người thợ và nghệ thuật dân gian trong sản phẩm, những cây tre, trúc trở thành những sản phẩm sinh động mang đầy tính nghệ thuật được biến tấu thành những sản phẩm có giá trị sử dụng và nghệ thuật cao như Tranh tre, nội thất bằng tre và cả những công trình kiến trúc, khuôn viên được thiết kế trang trí từ tre hun Xuân Lai và phù hợp với nhu cầu tiêu dùng.

Xây dựng thương hiệu mây tre đan Xuân Lai

Từ năm 1990 trở lại đây, làng nghề Xuân Lai đang ngày càng khởi sắc hơn do đã tìm được hướng đi mới đúng đắn sau một thời gian bị mai một. Làng nghề tre trúc truyền thống Xuân Lai được các nghệ nhân khôi phục, gìn giữ và phát triển với những sản phẩm có giá trị sử dụng và nghệ thuật cao. Toàn thôn có khoảng 255 hộ làm nghề tre trúc, trong đó 45 hộ chuyên sản xuất sản phẩm thủ công mỹ nghệ chất lượng cao, tạo việc làm thường xuyên cho hàng trăm lao động. Nhiều hộ mạnh dạn đầu tư mua sắm máy móc, trang thiết bị, từng bước thay thế cách làm thủ công, mở rộng liên doanh, liên kết với các đối tác tại các thị trường như Hà Nội, Quảng Ninh, Hải Phòng và xuất khẩu sang Nhật Bản, Hàn Quốc, EU...

Tổng giá trị sản xuất từ nghề mây tre đan của thôn đạt doanh thu cao và ổn định. Các nghệ nhân cũng tích cực tham gia hội chợ, triển lãm sản phẩm thủ công làng nghề nhằm giới thiệu sản phẩm, quảng bá thương hiệu và đạt được nhiều Bằng khen, Giấy khen của các cấp, ngành.

Với chủ trương mở cửa và hội nhập hiện nay, thị trường xuất khẩu được xem là mục tiêu phát triển của mọi ngành nghề kinh tế trong đó có ngành hàng thủ công mỹ nghệ. Châu Âu, Châu Á… là những thị trường xuất khẩu lớn mặt hàng thủ công mỹ nghệ của Việt Nam. Việc nâng cao chất lượng sản phẩm, mở rộng thị trường tại Mỹ, Nhật Bản, Hàn Quốc, Đài Loan, Trung Quốc… mở ra nhiều cơ hội phát triển cho ngành thủ công mỹ nghệ Việt Nam, trong đó có mây tre đan Xuân Lai.

Năm 2014, UBND tỉnh Bắc Ninh ra quyết định chính thức công nhận Xuân Lai là làng nghề truyền thống của địa phương. Cuối năm 2016, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch công bố nghề thủ công tre, trúc của xã Xuân Lai là di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Đến năm 2017, nhãn hiệu tập thể tre trúc Xuân Lai đã được Bộ Khoa học và Công nghệ cấp văn bằng bảo hộ độc quyền. Đây là động lực lớn để địa phương tiếp tục phát triển nghề, đưa thương hiệu tre, trúc Xuân Lai vươn xa hơn.

Hiện nay, khi “đặt chân” vào các sân chơi lớn như TPP, AFTA, hàng hóa trong nước sẽ gặp phải sự cạnh tranh gay gắt. Để phát triển làng nghề bền vững trong bối cảnh hội nhập, chính quyền xã Xuân Lai sẽ tiếp tục phối hợp với các đơn vị chức năng nhanh chóng hoàn thiện hồ sơ, các tiêu chí. Đồng thời đẩy mạnh tuyên truyền tới các hộ sản xuất, kinh doanh tại làng nghề để có nhận thức đúng đắn nhất về sở hữu trí tuệ nói chung và phát triển nhãn hiệu tập thể mây tre đan của địa phương nói riêng.

Trong bối cảnh kinh tế đất nước hội nhập mạnh mẽ với nền kinh tế thế giới, khi các Hiệp định thương mại tự do được ký kết, hàng rào thuế quan được gỡ bỏ. Cùng với chất lượng sản phẩm đáp ứng các tiêu chuẩn hàng rào kỹ thuật nghiêm ngặt, mây tre đan Xuân Lai đang dần khẳng định thương hiệu, chỗ đứng của mình trên thị trường trong nước và quốc tế với những lợi thế có được từ trong quá trình gây dựng nên thương hiệu.

Viết Sơn - Trần Giang