Hành trình lịch sử

Làng Đông Hồ, nay thuộc thôn Đông Khê, xã Song Hồ, huyện Thuận Thành tỉnh Bắc Ninh, là một làng nhỏ nằm bên bờ Nam sông Đuống với phong cảnh nên thơ, hữu tình. Cùng với nghề sản xuất tranh dân gian truyền thống, làng Đông Hồ hiện vẫn đang lưu giữ được trọn vẹn những nét đẹp đặc trưng của một làng quê Việt Nam.

Tranh Đông Hồ gồm nhiều thể loại, đề tài khác nhau: Tranh thơ, tranh sinh hoạt thường nhật, tranh lịch sử, tranh vẽ theo những tích truyện, tranh cảnh vật. Tranh Đông Hồ thường dùng nhiều bản khắc để in , mỗi bản là một màu.

Màu vẽ thường lấy từ thiên nhiên: Màu trắng từ vỏ con điệp ngoài biển, màu đỏ son lấy từ sỏi son trên đồi núi, màu vàng lấy từ hoa hoè còn màu đen từ than lá tre... . Giấy in là giấy dó, được làm từ vỏ cây dó trên rừng.

Nói về lịch sử dòng tranh Đông Hồ, nghệ nhân Nguyễn Đăng Chế, người có công gìn giữ tranh Đông Hồ cho biết: “Theo tư liệu mà các cụ để lại, nghề làm tranh Đông Hồ có từ thế kỷ 16, đến nay đã tồn tại trên 500 năm. Cho đến nay, vẫn chưa có ai nghe nói đến ông tổ làng nghề, tất cả những tinh hoa của dòng tranh dân gian này đều được lưu truyền qua bàn tay các nghệ nhân dân gian từ đời này sang đời khác, từ thế kỷ này sang thế kỷ khác.

Trước năm 1944, dòng tranh này ở thời kỳ phát triển cực thịnh. Khi đó, cả làng Đông Hồ có 2 nghề chính là nghề vẽ tranh bán Tết và nghề làm vàng mã. Những năm trước Cách mạng tháng Tám, làng tranh Đông Hồ quanh năm tấp nập, trong làng có tới 17 dòng họ cùng nhau làm tranh.

Thông thường, từ tháng Giêng đến Rằm tháng Bảy âm lịch, cả làng làm vàng mã. Từ tháng 8 đến hết tháng 12 âm lịch, cả làng lại chuyển sang làm tranh bán Tết”.

Với sự phong phú, đa dạng cả về mẫu mã, thể loại, chủ đề, tranh dân gian Đông Hồ phản ánh mọi mặt của đời sống xã hội, từ phong tục, tập quán, sinh hoạt đến đời sống tinh thần của người dân Việt Nam vùng đồng bằng sông Hồng.

Trải qua hàng trăm năm hình thành và phát triển, tranh dân gian Đông Hồ trở thành món ăn tinh thần không thể thiếu của đông đảo các tầng lớp nhân dân Việt Nam trong nhiều thế kỷ qua.

“Màu dân tộc sáng bừng trên giấy điệp”

Suốt một thời gian dài, nghề làm tranh Đông Hồ tồn tại trong cảnh hiu hắt, hiện nay cả làng chỉ còn 2 - 3 hộ gia đình còn gắn bó với nghề. Trước nguy cơ nghề truyền thống  thất truyền, nhiều năm qua, gia đình nghệ nhân Nguyễn Đăng Chế đã không ngại bỏ kinh phí để thu gom hàng nghìn ván khắc, khuôn tranh quý từ các gia đình bỏ nghề.

Cùng với đó, gia đình nghệ nhân Nguyễn Đăng Chế đã đầu tư để xây dựng Trung tâm lưu giữ, bảo tồn tranh Đông Hồ với khu nhà sản xuất giấy, khu in tranh, giã điệp và khu trưng bày sản phẩm phục vụ du khách.

Đến nay, Trung tâm lưu giữ, bảo tồn tranh Đông Hồ của gia đình nghệ nhân Nguyễn Đăng Chế là nơi bảo tồn, lưu giữ tranh Đông Hồ lớn nhất cả nước và là địa chỉ quen thuộc của những người yêu quý dòng tranh dân gian này.

Đây cũng là nơi du khách có thể đến học cách làm tranh và tìm hiểu nghề truyền thống của quê hương.

Nghệ nhân trong những năm qua luôn tận tụy truyền nghề cho con cháu và những người có nhu cầu làm nghề. Đến nay, thế hệ nghệ nhân kế cận đã tiếp tục sáng tạo, kế thừa di sản của ông cha, giữ gìn các mẫu tranh dân gian truyền thống và sáng tác thêm nhiều mẫu tranh mới phù hợp với nhu cầu thị trường.

Bên cạnh những nỗ lực của các nghệ nhân, phải kể đến sự đồng hành, vào cuộc của Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Bắc Ninh. Tháng 6/2014, UBND tỉnh đã phê duyệt Đề án “Bảo vệ và phát huy giá trị di sản văn hóa tranh dân gian Đông Hồ. Đề án được xây dựng nhằm khẳng định giá trị nổi bật của tranh dân gian Đông Hồ, xác định hiện trạng và nguy cơ mai một của dòng tranh này.

Đến nay, việc xây dựng hồ sơ “Nghề làm tranh dân gian Đông Hồ” đã được hoàn thiện để đề nghị UNESCO đưa vào danh mục Di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp của nhân loại. Đây là một trong những nỗ lực của Bắc Ninh và Việt Nam nhằm bảo tồn, gìn giữ dòng tranh quý trước nguy thất truyền.

Với sự hợp lực từ chính quyền và các nghệ nhân, chắc chắn làng Đông Hồ cùng với dòng tranh dân gian quý giá này sẽ tìm được chỗ đứng để bảo tồn và phát huy giá trị di sản ngày một tốt hơn…

Với sự đặc sắc và ý nghĩa trong nội dung, giá trị nghệ thuật, ta có thể kỳ vọng nghề làm tranh dân gian Đông Hồ sẽ sớm được công nhận là di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại. Một ngày không xa, tranh Đông Hồ sẽ phát triển trở lại, rực rỡ như lịch sử vốn có của nó, góp phần làm nên bản sắc Việt Nam như lời thơ của thi sĩ Hoàng Cầm: "Màu dân tộc sáng bừng trên giấy điệp”.

Viết Sơn