Sáng kiến Xóa bỏ Bại liệt Toàn cầu (GPEI) báo cáo bảy trẻ em, trong đó sáu trẻ em ở Cộng hòa Dân chủ Congo (DRC) và một trẻ em ở nước láng giềng Burundi, gần đây đã bị liệt do các chủng vi rút bại liệt có nguồn gốc từ vắc xin phòng bệnh. 

Trước đó, vào năm 2022, cũng đã ghi nhận nhiều trường hợp tương tự bao gồm 786 trường hợp ở châu Phi, Yemen và nhiều quốc gia khác. Tuy nhiên, vào ngày 16/3, GPEI cho biết trong một tuyên bố rằng có một điểm khác biệt chính: Đây là những trường hợp đầu tiên liên quan đến vắc xin bại liệt mới được điều chế để tránh vấn đề này.

Vắc-xin bại liệt đường uống mới loại 2 (nOPV2) đã được lưu hành cách đây 2 năm và các chuyên gia y tế công cộng đã theo dõi chặt chẽ xem liệu việc sử dụng nó có thể gây ra bùng phát dịch bệnh trong những trường hợp hiếm gặp hay không. Aidan O'Leary, người đứng đầu GPEI cho biết: “Thật đáng thất vọng nhưng không hoàn toàn bất ngờ. Đối với Simona Zipursky của Tổ chức Y tế Thế giới, đồng chủ tịch nhóm làm việc nOPV2 của GPEI, câu hỏi đặt ra trong 2 năm qua là khi nào, chứ không phải liệu những trường hợp như vậy có xảy ra hay không. Nhưng chúng ta luôn hy vọng mình sai”.

Zipursky và những người khác cho biết, mặc dù vắc-xin mới không phải là ‘viên đạn thần kỳ’, nhưng dữ liệu từ đợt triển khai ban đầu cho thấy phần lớn vắc-xin mới tốt hơn nhiều so với vắc-xin mà nó đã thay thế, OPV2 đơn trị liệu (mOPV2). Ananda Bandyopadhyay, Phó giám đốc công nghệ, nghiên cứu và chính sách về bệnh bại liệt tại Quỹ Bill & Melinda Gates, đồng thời là đồng chủ tịch khác của nhóm làm việc GPEI, cho biết nguy cơ bùng phát các đợt do nOPV2 là “thấp hơn rất nhiều”.

Với giá cả phải chăng và dễ sử dụng, OPV của Albert Sabin là loại vắc-xin tốt nhất để loại bỏ bệnh bại liệt ở những quốc gia nghèo, thiếu nước sạch và vệ sinh. Trẻ em bài tiết vi-rút đã bị làm yếu từ vắc-xin trong phân của chúng trong một thời gian ngắn sau khi uống vắc-xin, tạo ra khả năng miễn dịch ngay cả đối với những trẻ không được tiêm vắc-xin. 

Vấn đề nằm ở những khu vực có tỷ lệ tiêm phòng bệnh bại liệt thấp, trong một số trường hợp hiếm hoi, vi-rút vắc-xin có thể tiếp tục lây lan giữa những người chưa được tiêm chủng trong nhiều tháng, tích lũy đủ đột biến để trở lại dạng bại liệt. Điều này xảy ra thường xuyên nhất với vi rút bại liệt loại 2, một trong ba loại huyết thanh. Trong nhiều năm nay, GPEI đã theo đuổi cái đuôi của mình, dập tắt một đợt bùng phát loại 2 chỉ bằng mOPV2 để gieo rắc những đợt bùng phát mới.

Năm 2011, một nhóm các nhà nghiên cứu quốc tế, được tài trợ bởi quỹ Gates, đã bắt đầu nghiên cứu một bản sửa lỗi kỹ thuật. Bắt đầu với cùng một loại vi-rút vắc-xin Sabin loại 2, họ đã điều chỉnh bộ gen của nó ở một số chỗ để làm cho nó ít có khả năng quay trở lại. Hy vọng nOPV2 sẽ không tạo ra những đợt bùng phát mới hoặc ít nhất xảy ra ít hơn nhiều so với mOPV2.

Bandyopadhyay cho biết dữ liệu lâm sàng và tiền lâm sàng cho kết quả tốt, vắc-xin an toàn và hiệu quả như mOPV2 và ổn định hơn nhiều về mặt di truyền. Tuy nhiên sự điều chỉnh này là hiếm gặp nên giá trị thực sự của vắc-xin mới chưa thể được xác định cho đến khi nó được sử dụng rộng rãi dưới sự giám sát chặt chẽ.

Kể từ tháng 3/2021, GPEI và các đối tác quốc gia của mình đã sử dụng gần 600 triệu liều vắc xin mới để ứng phó với các đợt bùng phát ở 28 quốc gia cho đến nay mà không gặp trở ngại nào. Bảy trường hợp bị liệt phát sinh từ hai lần “xuất hiện” riêng biệt, nói cách khác, hai loại vi-rút vắc-xin đã phục hồi một cách độc lập, ở các tỉnh Nam Kivu và Tanganyika ở DRC, rồi bắt đầu lây lan. Một trường hợp ở Burundi, thuộc tỉnh Bujumbura Rural, có liên quan đến chủng South Kivu, vi-rút đó cũng đã được phát hiện trong năm mẫu nước thải ở một tỉnh lân cận.

“Đây rõ ràng là một sự kiện cực kỳ hiếm”, O’Leary nói. Trong tương lai, công việc là tìm ra mức độ hiếm. “Chúng tôi sẽ tiếp tục thu thập dữ liệu để hiểu đúng về tính ổn định di truyền của nOPV2”, Zipursky nói.  Một phân tích sơ bộ cho thấy nếu mOPV2 được sử dụng thay thế ở quy mô lớn thì ước tính có khoảng 30 đến 40 lần xuất hiện sẽ xảy ra thay vì hai lần, Bandyopadhyay nói.

O'Leary cho biết, các chuyên gia về vắc xin hiện đang cân nhắc giá trị tương đối của hai loại vắc-xin uống. Nhưng ông nhấn mạnh vấn đề tỷ lệ tiêm chủng thấp cần được quan tâm tương đương hoặc nhiều hơn. Bandyopadhyay đồng ý. “Nếu tỷ lệ tiêm chủng liên tục kém trong cộng đồng, thì luôn có nguy cơ vi rút vắc xin sống, giảm độc lực sẽ quay trở lại”.

Cả mOPV2 và nOPV2 đã ngăn chặn nhiều đợt bùng phát khi các chiến dịch tiêm chủng có chất lượng cao. Nhưng những điều đó có thể khó thực hiện ở các vùng của DRC và Burundi. Thật vậy, GPEI đã xác định miền đông DRC, nơi các biến thể vi rút gây tê liệt này phát sinh, là một trong bảy nơi có nguy cơ bùng phát bệnh bại liệt cao nhất trên toàn cầu và là nơi mà một khi chúng bắt đầu, chúng có thể cực kỳ khó ngăn chặn. 

Hiện DRC đang bị rung chuyển bởi xung đột và bất ổn chính trị, khiến việc tiếp cận vắc-xin cho nhiều trẻ em trở nên khó khăn. Nước này cũng đang chiến đấu với các đợt bùng phát dịch bệnh đồng thời, tất cả đều tranh giành quyền ưu tiên. Tỷ lệ tiêm chủng định kỳ thấp.

O’Leary nói: “GPEI cần đào sâu và xem xét tất cả dữ liệu giám sát ở cả hai quốc gia để hiểu điều gì đang xảy ra với vắc xin nOPV2. Đồng thời chương trình cần tăng cường nỗ lực để tiếp cận tất cả trẻ em không được tiêm vắc xin đó”.

Mỹ Linh