Cá bỗng được mệnh danh là một trong số 5 loài “cá vua” của người Tây Bắc và nằm trong sách đỏ thuộc diện cần bảo vệ khẩn cấp, cấp độ V.
Cùng họ với cá trắm cỏ và chép, cá bỗng có đặc tính ruột nhỏ, thịt cá chắc, có tính lành và ít có mùi tanh hơn nhiều. Loài cá này sinh sống tập trung chủ yếu ở một số tỉnh phía Bắc như Hà Giang, Lào Cai...và di cư theo mùa, theo độ trong của nước. Khi nước đục cá thường ở trong hang.
Cá bỗng ăn ít, dễ nuôi nhưng nhất thiết phải cần nguồn nước sạch và có nước chảy ra vào hàng ngày thì mới có thể sống. Cá bỗng lớn khá chậm. Một con cá bỗng có tuổi thọ chục năm tuổi cũng chỉ có trọng lượng trung bình khoảng 5-6kg. Do có đặc điểm thịt thơm, chắc, ăn rất ngon nên từ nhiều năm nay cá bỗng trở thành món ăn đặc sản được nhiều nhà hàng săn lùng.
Cá bỗng mình thon, dài, có vẻ ngoài bắt mắt với môi và vây màu đỏ rất đẹp. Lưng cá màu xám nhạt dần về phía bụng và hai má hơi hồng. Loài cá này đẻ rất ít, một con phải nuôi khoảng 10 năm mới bắt đầu sinh đẻ, chúng chỉ đẻ được ở những nơi có nguồn nước suối trong mát và không được nuôi lẫn với những loài cá khác. Tỷ lệ cá con sống sót rất thấp sau mỗi lần đẻ. Ví dụ như cá đẻ ra khoảng 100 con thì chỉ sống được 20 - 30 con là nhiều.
Cá bỗng được người dân tộc Tày ở Hà Giang nuôi từ lâu đời, do đó cá thích nghi tốt với môi trường nơi đây và trở thành loài cá đặc hữu của Hà Giang. Trải qua thời gian từ đời này sang đời khác, phần lớn người dân nuôi cá bỗng Hà Giang vẫn giữ phương pháp nuôi quảng canh, tận dụng nguồn thức ăn có sẵn tại địa phương, cho ăn thức ăn xanh, chủ yếu là rau, lá sắn, thân chuối băm nhỏ, có thể tận dụng bèo. Vì vậy, để cá có khối lượng từ 2 kg, thời gian nuôi phải mất 3 năm, cá chậm lớn hơn các địa phương khác nên chất lượng cá bỗng có độ thịt cá chắc, dai, vị thơm ngon.
Danh tiếng của cá bỗng Hà Giang có được nhờ tổng hợp của các yếu tố tự nhiên, nguồn giống, quá trình chăm sóc. Truyền thống nuôi cá bỗng và phong tục của người dân tộc Tày ở Hà Giang đã tạo nên nét văn hóa riêng, thu hút khách du lịch đến khám phá. Bên cạnh đó, bí quyết chế biến truyền thống của bà con đã tạo ra những món ăn mà khách thập phương ưa thích, không thể quên.
Để nâng cao giá trị sản phẩm, Cục Sở hữu trí tuệ đã cấp Giấy chứng nhận đăng ký chỉ dẫn địa lý số 00105 cho cá bỗng Hà Giang. Sở NN&PTNT tỉnh Hà Giang là tổ chức quản lý chỉ dẫn địa lý này.
Khu vực địa lý gồm các xã: Trung Thành, Việt Lâm, Quảng Ngần, Minh Tân, Phú Linh, Phương Tiến, Thanh Thủy, Cao Bồ, Thượng Sơn, Thuận Hòa (huyện Vị Xuyên), Đường Âm, Yên Định, Minh Sơn, Lạc Nông, Giáp Trung, Yên Cường, thị trấn Yên Phú (huyện Bắc Mê), Xuân Giang, Hương Sơn (huyện Quang Bình), Tiên Kiều, Quang Minh, Việt Vinh, thị trấn Việt Quang (huyện Bắc Quang), Phương Thiện, Phương Độ, Ngọc Đường và phường Quang Trung (thành phố Hà Giang).
Minh Hà