Năm nay gia đình ông Triệu Phúc Thắng ở thôn Thạch An, xã Cẩm Liên (Cẩm Thủy, Thanh Hóa) chuẩn bị đón tết to hơn mọi năm. Từ sáng sớm, không khí trong gia đình đã đông vui tấp nập, tiếng nói, tiếng cười rộn rã.
“Năm nào cũng vậy, cứ đầu tháng 12 âm lịch con cháu dòng họ lại tập trung về nhà tôi ăn Tết năm cùng. Đây là truyền thống lâu đời của người Dao. Tết năm cùng là dịp để anh em, con cháu trong dòng họ đi làm ăn xa về tập trung lại báo cáo với ông bà tổ tiên về một năm làm ăn”, ông Thắng chia sẻ.
Với cộng đồng người Dao sống ở miền tây Thanh Hóa nói chung và người Dao ở huyện Cẩm Thủy nói riêng, Tết năm cùng là lễ truyền thống quan trọng bậc nhất. Đây cũng là dịp để anh em họ hàng tập trung nhau lại để góp cỗ làm tết, trong đó gia đình trưởng họ có vai trò rất quan trọng.
Đầu tháng 9 âm lịch, trưởng họ đã phải chuẩn bị gạo nếp ngon, nuôi lợn, nuôi gà để cuối năm khao cả họ. Nếu năm nào họ hàng và bạn bè đến đông thì năm đó là đầm ấm đông vui. Trong một năm, mỗi trưởng họ đều chuẩn bị từ 30 đến 40 triệu đồng để chuẩn bị cho 3 ngày tết trong năm.
Nét đặc biệt nhất của Tết năm cùng là làm bánh dày. Bánh dày được làm từ gạo nếp đồ thành xôi chín sau đó cho vào cối đá giã thành thứ bột nếp nhuyễn, dẻo. Khi ăn chấm với muối vừng.
Để bánh ngon hơn, dẻo hơn thì trước đó nhà chủ phải chọn gạo nếp thật ngon, ngâm từ đêm hôm trước đến hôm sau mới mang ra đồ. Điều này cũng nhằm giữ bánh được lâu hơn.
Mẻ bánh đầu tiên không ai được nếm hay thử vì đây là mẻ bánh dành để cúng ông bà tổ tiên. Từ mẻ bánh thứ hai trở đi mọi người mới được ăn. Các cụ cao tuổi trong họ được mời ăn trước.
Người Dao quan niệm, nghi lễ báo công phải mời các thầy cúng có chức sắc trong làng đến tham gia làm lễ, họ là những người có mặt sớm nhất để lo cho buổi lễ khỏi thiếu sót. Người Dao không quan trong vật lễ, tùy vào điều kiện kinh tế gia đình, nhà ai có điều kiện làm càng to càng tốt nhưng đầu lợn và gà trống, bánh dày là những thứ không thể thiếu.
Sau khi tất cả những lễ vật được bày trước bàn thờ gia tiên, thầy cúng có chức sắc nhất đứng trước bàn thờ cầm “gậy thần” (chiếc gậy có một đầu nhọn bịt bằng sắt, đầu kia tiện hoa văn rất tinh xảo, luôn đặt ở vị trí trang trọng nhất của bàn thờ) và một cành lá tươi. Thầy cúng sẽ đại diện cho gia chủ báo cáo quá trình lao động trong năm và xin gia tiên phù hộ cho một năm mới đạt được nhiều thành tựu hơn.
Sau khi cành lá được thấy cúng đặt ra trước cửa thì lần lượt các thầy cúng khác kế tiếp nhau vào làm lễ, cứ như vậy sau 2 tiếng đồng hồ thì lễ vật được mang xuống dọn ra mâm cho con cháu cùng ăn.
Trong lễ cúng tổ tiên, Người Dao không dùng hương để đốt mà dùng một thứ vỏ cây mỏng rất thơm mua về bỏ vào một cái chén nhỏ. Mỗi lần đốt một cái vỏ cây thì thầy cúng lại gắp một viên than hồng vào đốt cùng miếng vỏ cây cho đến khi nào cái chén đầy than mới thôi.
Mâm cơm của ngày Tết năm cùng cũng rất đặc biệt. Thầy cúng và các vị chức sắc trong làng được bố trí ngồi cao nhất và được phép ăn trước, sau đó lần lượt đến khách mời của bố mẹ, con cái và anh em nội ngoại.
Theo tục của người Dao thì tất cả thức ăn đều phải để trên lá chuối tươi. Trong mâm cơm, nước luộc từ thịt lợn là món ăn ngon nhất mà bất kỳ một khách mới nào đến cho dù có khó tính đến mấy cũng không thể chê được.
Trước khi dùng bữa, mọi người cùng nâng chén, trưởng họ phải đi một vòng mời rượu để báo cáo với bà con họ hàng về bữa cơm tết năm cùng này để mọi người cùng phấn đấu hơn trong năm sau.
Ông Triệu Phúc Hiến, Bí thư Chi bộ thôn Ngọc Sơn, cho biết: “Tết năm cùng là một phong tục truyền thống lâu đời của người Dao, chúng tôi luôn gìn giữ các nghi lễ mà cha ông đã truyền lại và nhắc nhở con cháu noi theo”.
Đinh Điệp – Nguyễn Khang