Động Hoa Lư thuộc địa bàn xã Gia Hưng (huyện Gia Viễn, tỉnh Ninh Bình), được Nhà nước xếp hạng di tích lịch sử văn hóa cấp quốc gia theo quyết định số 51/VH-QD (Nay là Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch) ngày 1 tháng 12 năm 1996.
Nổi tiếng là vậy nhưng ít ai có thể hiểu hết được ý nghĩa của tên động Hoa Lư. Hoa Lư là âm Hán Việt của từ hoa lau, có thể hiểu đây là động có nhiều bông lau, người ta cũng gọi nôm na tên của nó là thung Lau. Động Hoa Lư ngoài tên gọi Thung Lau thì cũng có tên gọi khác là Thung Ông. Cái tên Thung Ông được đặt tên theo đền thờ “thánh Ông” Nguyễn Minh Không ở trong thung xưa. Lịch sử ghi nhận Thánh Nguyễn Minh Không là nhà chính trị có nhiều công lao đối với nước Đại Việt thời Lý. Được phong là Quốc sư chứng tỏ vị thế, tầm quan trọng của nhân vật tên tuổi trong lịch sử Phật giáo Việt Nam cũng đồng thời cho thấy ông là một chính khách tài năng. Hiện nay ở nhiều địa phương vẫn có các đền thờ Thánh Nguyễn Minh Không.
Các nhà nghiên cứu cho biết động Hoa Lư xưa bao gồm cả làng Đại Hữu, châu Đại Hoàng nay là xã Gia Phương, Gia Viễn, Ninh Bình. Tương truyền thời niên thiếu, vua Đinh Bộ Lĩnh chăn trâu cắt cỏ và tập trận cờ lau ở động Thung Lau, Thung Lá, Thung Lụi.
Thung Lau cách cố đố Hoa Lư khoảng 15km về phía bắc, đây cũng chính là căn cứ đầu tiên của sứ quân Đinh Bộ Lĩnh trong sự nghiệp thống nhất giang sơn của mình.
Nhìn toàn cảnh, động Hoa Lư là một thung lũng rộng, đường kính 200 m, được bao bọc xung quanh là các ngọn núi vòng cung. Núi ở đây cao trên dưới 200m, ngăn cách động Hoa Lư với bên ngoài và tạo thành một bức tường thành uy nghi sừng sững xung quanh động.
Đặc trưng của động Hoa Lư chính là những bông lau trắng mướt mọc dọc theo lối nhỏ đường vào động. Ngày nay, để thuận tiện đi lại cho du khách, chính quyền địa phương đã cho xây dựng một con đường với khoảng 240 bậc đá uốn lượn thành 9 khúc, tượng trưng cho hình tượng Rồng. Bao bọc bên ngoài động có đầm Cút dài 3km rộng 500m như con hào thiên chắn giữ cho động Hoa Lư.
Từ xưa đến nay, vào khoảng tháng 10, hoa lau nở trắng muốt tạo ra một vẻ đẹp huyền ảo cho khu di tích này. Khung cảnh nơi đây gợi cho người dân hình dung về những buổi tập trận cờ lau của vua Đinh Bộ Lĩnh cùng những đứa trẻ trong làng thủa xa xưa vẫn thường chơi.
Vì vậy ngày nay người dân Ninh Bình vẫn truyền tai nhau bài thơ:
“Trần ai, ai biết, ai đâu
Hoa Lư có đám “trẻ trâu” anh hùng
Cờ lau tập trận vẫy vùng
Làm cho mầm Lạc, chồi Hồng vẻ vang”.
Đi sâu vào trong động, du khách sẽ đến Đền thờ vua Đinh Tiên Hoàng và hội đồng văn võ triều Đinh. Ngày nay, đền thờ đã được tu bổ, tôn tạo khang trang hơn. Trong đền vua Đinh có một tấm gỗ khắc bài thơ bằng chữ Hán của Thúc Bào Lã Xuân Oai làm năm Tân Mùi, niên hiệu Tự Đức (1871), mô tả quang cảnh động Hoa Lư. Phía sau đền vua Đinh là đền thờ Thánh Nguyễn Minh Không.
Hàng năm, vào ngày 8 tháng 10 âm lịch, tại thung Lau Ninh Bình đều diễn ra lễ hội gọi là hội động Hoa Lư hay lễ hội đền Thung Lau. Với đạo lý uống nước nhớ nguồn, lễ hội được cộng đồng dân cư địa phương tổ chức nghiêm trang với nhiều nghi lễ, tế, rước. Bên cạnh đó hội động Hoa Lư còn có các trò chơi dân gian như đấu vật, tập trận ờ lau, múa lân, hát chèo hay hát dân ca tạo không khí vui tươi phấn khởi cho người dân và du khách tham dự.
Để Động Hoa Lư mãi trở thành nơi lưu giữ những dấu ấn lịch sử huy hoàng của dân tộc, thiết nghĩ các cơ quan, chính quyền địa phương cần quan tâm, bảo tồn và phát triển di tích.
Phú Viễn Ninh – Đức Tài