Dửng dưng BHXH tự nguyện
Số người tham gia BHXH tự nguyện của cả nước đến nay chỉ có 150.000 người (chiếm khoảng 0,22% số đối tượng thuộc diện tham gia BHXH tự nguyện). Trong đó, có đến 70% là người đã từng tham gia BHXH bắt buộc và họ đóng tiếp BHXH tự nguyện để đủ điều kiện hưởng lương hưu. Như vậy, chỉ có khoảng 45.000 người tự nguyện tham gia BHXH, còn đại đa số người dân thuộc diện tham gia BHXH tự nguyện (lao động tự do, nông dân…) vẫn dửng dưng với loại hình bảo hiểm này. Bà Nguyễn Thị Khiết, Trưởng phòng Lao động - Tiền công - Tiền lương, Sở LĐTB-XH tỉnh Bến Tre giãi bày: “Dù chúng tôi đã cho người “quảng cáo” tới tận ấp, tổ dân phố, khu phố nhưng người dân vẫn lắc đầu”.
Theo bà Nguyễn Thị Khiết, BHXH bắt buộc có 5 chế độ (ốm đau, thai sản, tai nạn lao động - bệnh nghề nghiệp, hưu trí và tử tuất) BHXH tự nguyện chỉ có 2 chế độ hưu trí và tử tuất nên cũng rất khó thuyết phục người dân tham gia.
Trong bối cảnh nước ta chỉ có tầng hưu trí cơ bản và đây là nguồn lương hưu duy nhất với mức lương hưu bình quân khoảng 3 triệu đồng/tháng thì chính sách bảo hiểm hưu trí bổ sung được kỳ vọng sẽ nâng mức lương hưu lên 10 triệu đồng/tháng (bao gồm cả hưu trí cơ bản và hưu trí bổ sung). Hưu trí bổ sung sẽ hoạt động trên nguyên tắc tự nguyện giữa người lao động và người sử dụng lao động bằng hình thức tài khoản tiết kiệm cá nhân, mức đóng góp khoảng 5% - 22% tiền lương hàng tháng của người lao động. Việc triển khai thí điểm chính sách bảo hiểm hưu trí bổ sung nhằm xây dựng khung pháp lý để hình thành hệ thống hưu trí đa tầng, vừa giúp DN thu hút và giữ người tài, vừa giúp đảm bảo tốt hơn đời sống người hưu trí. Tuy nhiên, trong khi các DN còn nợ đọng, trốn đóng BHXH bắt buộc lên tới 9.000 tỷ đồng và tình hình kinh tế vẫn còn nhiều khó khăn, việc vận động DN tham gia bảo hiểm hưu trí bổ sung là không dễ dàng.
Cần sự hỗ trợ của nhà nước
Trong khi đó, việc tăng số người ở khu vực chính thức tham gia BHXH đáng lẽ là dễ làm và nếu đạt được độ bao phủ hoàn toàn trong khu vực chính thức sẽ góp phần giúp nước ta đạt được gần một nửa mục tiêu mở rộng độ bao phủ đến năm 2020. Tuy nhiên, điều này vẫn là một thách thức ở nước ta bởi tỷ lệ này mới chỉ ước tính chiếm khoảng 60% lao động ở khu vực chính thức, tình trạng DN đóng không đủ số người thuộc diện tham gia BHXH vẫn nhiều. Một hạn chế nữa, đến nay chúng ta chỉ biết có 10,5 triệu người đã tham gia BHXH bắt buộc chứ chưa quản lý được có bao nhiêu người thuộc diện phải tham gia BHXH bắt buộc. Đặc biệt, tình trạng thôi việc đã làm giảm rất nhiều số người tham gia BHXH hàng năm. Mỗi năm có khoảng 1 triệu người mới tham gia BHXH thì lại có đến 500.000 người thôi việc khiến độ bao phủ của BHXH tăng chậm.
Theo các chuyên gia, mục tiêu 50% lực lượng lao động tham gia BHXH vào năm 2020 là mục tiêu rất cao so với mức thu nhập. Để đạt mục tiêu trên, cần nhiều cách tiếp cận đa dạng nhằm đưa BHXH đến được với nhiều nhóm dân số khác nhau.
Theo Vụ BHXH Bộ LĐTB-XH, sắp tới, đối tượng thuộc diện bắt buộc tham gia BHXH dự kiến sẽ được mở rộng tới cả người lao động có hợp đồng lao động từ 1 tháng trở lên (trước đây là 3 tháng), người quản lý doanh nghiệp, quản lý điều hành hợp tác xã và chủ hộ kinh doanh cá thể… Bên cạnh dự kiến tăng tuổi nghỉ hưu, việc nghỉ hưu sớm đối với người bị suy giảm khả năng lao động cũng cần được siết lại bằng cách nâng tuổi và nâng tỷ lệ giảm trừ do nghỉ hưu trước tuổi từ 1% lên 2% tương ứng mỗi năm nghỉ hưu trước tuổi.
Ở khu vực lao động phi chính thức, nếu không có trợ cấp phần nào của nhà nước (thông qua cơ chế đối ứng hay lương hưu xã hội) thì việc mở rộng bao phủ lương hưu ở khu vực này là rất khó khăn. Theo các chuyên gia, nhằm thu hút người dân tham gia BHXH, bên cạnh hưu trí cơ bản, cần có các chương trình đóng BHXH xác định có đối ứng của nhà nước: người lao động tự nguyện đóng BHXH, nhà nước sẽ có khoản đối ứng với khoản đóng góp trên (theo tỷ lệ nhất định, theo đối tượng cụ thể) để góp vào tài khoản cá nhân. Ông Nguyễn Hùng Cường, Phó trưởng Ban Thực hiện chính sách BHXH, BHXH Việt Nam cho rằng, cần có quy định hỗ trợ của nhà nước cho người tham gia BHXH tự nguyện trong một số trường hợp (lao động nông thôn, người ở vùng cao, người nghèo…) với tỷ lệ khoảng 50% của mức đóng theo lương tối thiểu chung.