Thời đại số đã thay đổi cách chúng ta sáng tạo, chia sẻ và tiêu thụ nội dung, đồng thời đặt ra những thách thức mới trong việc bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ.

Từ sách, âm nhạc đến phần mềm và các bài đăng trên mạng xã hội, hầu như mọi hình thức sáng tạo đều được chia sẻ trực tuyến. Điều này giúp các sản phẩm sáng tạo được tiếp cận dễ dàng, thúc đẩy mạnh mẽ sự đổi mới và sáng tạo, nhưng nó cũng làm gia tăng nguy cơ đạo nhái, phân phối trái phép và vi phạm bản quyền.

Trước thực tiễn đó, bản quyền đóng vai trò then chốt trong việc đảm bảo người sáng tạo giữ quyền kiểm soát và được hưởng lợi xứng đáng từ các tác phẩm của mình. Việc làm tốt công tác bảo hộ bản quyền cũng giúp thúc đẩy các tác giả, nhà sáng tạo tiếp tục tạo ra những nội dung có giá trị.

Bản quyền là gì?

Bản quyền là một hình thức bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ, trao cho người sáng tạo một tác phẩm gốc quyền độc quyền trong việc sử dụng, sao chép, phân phối và chuyển thể tác phẩm đó trong một khoảng thời gian nhất định.

Bản quyền trao cho người sáng tạo một loạt quyền độc quyền, bao gồm:

• Quyền sao chép: Quyền tạo ra các bản sao của tác phẩm.
• Quyền phân phối: Quyền phát hành tác phẩm đến công chúng qua việc bán, cho thuê, cho mượn.
• Quyền chuyển thể: Quyền tạo ra các tác phẩm phái sinh từ tác phẩm gốc, như bản dịch, bản cải biên hoặc phần tiếp theo.
• Quyền biểu diễn và trưng bày công khai: Quyền trình diễn hoặc trưng bày công khai tác phẩm.
• Quyền nhân thân: Ở một số quốc gia, người sáng tạo còn có quyền được ghi nhận là tác giả và quyền phản đối các sửa đổi trái phép làm sai lệch hoặc tổn hại đến danh tiếng tác phẩm.

Những quyền này giúp người sáng tạo giữ được quyền kiểm soát đối với cách sử dụng tác phẩm của mình và được đền bù hợp lý nếu tác phẩm được khai thác thương mại.

Bản quyền thường áp dụng cho nhiều loại hình sáng tạo, bao gồm: Văn học (sách, bài báo, thơ); Âm nhạc (bài hát, bản nhạc, bản thu âm); Nghệ thuật thị giác (tranh vẽ, ảnh chụp, tượng); Phim và video; Phần mềm và nội dung kỹ thuật số; Thiết kế kiến trúc; Biểu diễn nghệ thuật (kịch, múa).

Bản quyền được tự động công nhận ngay khi tác phẩm được tạo ra và được định hình trên một phương tiện vật lý cụ thể, như văn bản viết tay, bản ghi âm hoặc lưu trữ kỹ thuật số. Mặc dù không bắt buộc phải đăng ký bản quyền để được bảo vệ, nhưng việc đăng ký tại cơ quan chức năng có thể mang lại lợi ích pháp lý bổ sung khi có tranh chấp xảy ra.

Tại sao bản quyền quan trọng trong thời đại số

Sự phát triển của công nghệ số và Internet đã mở rộng đáng kể phạm vi tiếp cận của các tác phẩm sáng tạo, nhưng cũng tạo ra những thách thức to lớn đối với việc bảo vệ bản quyền. Khả năng sao chép, chỉnh sửa và phân phối nội dung kỹ thuật số một cách dễ dàng khiến người sáng tạo khó kiểm soát việc sử dụng tác phẩm của mình và nhận được ‘thù lao’ xứng đáng.

Những lý do khiến bản quyền trở nên đặc biệt quan trọng trong thời đại số bao gồm:

Bảo vệ quyền lợi và thu nhập của người sáng tạo

Một trong những chức năng chính của bản quyền là đảm bảo người sáng tạo được đền bù xứng đáng cho công sức của họ. Trong thế giới kỹ thuật số, nơi nội dung có thể bị sao chép và chia sẻ mà không xin phép, bản quyền giúp bảo vệ người sáng tạo khỏi bị mất thu nhập do sử dụng trái phép tác phẩm.

Ví dụ, nhạc sĩ, nhà văn và nhà làm phim sống dựa vào việc bán hoặc cấp phép tác phẩm của họ. Nếu không có bản quyền, bất kỳ ai cũng có thể sao chép, chia sẻ hoặc bán lại tác phẩm mà không cần trả phí cho tác giả – điều này sẽ ảnh hưởng nghiêm trọng đến thu nhập và động lực sáng tạo của họ.

Tại Việt Nam, theo báo cáo của Trung tâm Bảo vệ quyền tác giả âm nhạc Việt Nam (VCPMC), chỉ trong quý I/2025, Trung tâm bảo vệ quyền tác giả âm nhạc VN (VCPMC) thu được 85 tỷ đồng tiền tác quyền âm nhạc. Dựa trên các tính toán thực tế và chiến lược dài hạn, VCPMC đặt mục tiêu năm 2025 sẽ thu được khoảng 500 tỷ tiền phí tác quyền âm nhạc.

Trong thời đại mà nạn vi phạm bản quyền lan tràn, luật bản quyền cung cấp khung pháp lý giúp người sáng tạo khởi kiện và yêu cầu gỡ bỏ nội dung vi phạm khỏi mạng Internet. Theo đó, VCPMC không chỉ là đơn vị chịu trách nhiệm thu hộ tiền tác quyền mà còn hỗ trợ tác giả rà soát các tác phẩm, đảm bảo quyền lợi và bảo vệ bản quyền. Các vấn đề pháp lý như thừa kế, tranh chấp quyền tác giả cũng được VCPMC giải quyết kịp thời cho các nhạc sĩ.

Thúc đẩy sáng tạo và đổi mới

Bản quyền giữ vai trò quan trọng trong việc khuyến khích sáng tạo bằng cách bảo đảm người sáng tạo có thể khai thác lợi ích kinh tế từ công sức của mình. Khi được bảo vệ và có quyền độc quyền với tác phẩm, người sáng tạo sẽ có thêm động lực đầu tư thời gian và nguồn lực để tạo ra nội dung mới.

Trong các lĩnh vực như phát triển phần mềm, điện ảnh, văn học, bản quyền giúp bảo vệ ý tưởng và cách thể hiện của người sáng tạo, từ đó thúc đẩy làn sóng đổi mới và phong phú về nội dung văn hóa.

Ngược lại, nếu không có sự bảo vệ từ bản quyền, người sáng tạo có thể e ngại công khai tác phẩm vì lo sợ bị sao chép hoặc đánh cắp, dẫn đến sự trì trệ trong sáng tạo và giảm sự đa dạng trong thị trường nội dung.

Cân bằng giữa quyền tiếp cận và quyền bảo hộ

Mặc dù bản quyền bảo vệ quyền lợi của người sáng tạo, nhưng nó cũng đóng vai trò quan trọng trong việc cân bằng lợi ích công chúng khi tiếp cận tác phẩm sáng tạo.

Thời đại số đã dân chủ hóa khả năng tiếp cận nội dung, giúp mọi người trên khắp thế giới dễ dàng học tập, tiếp cận và thưởng thức các tác phẩm sáng tạo. Tuy nhiên, việc tiếp cận không giới hạn đến nội dung có bản quyền mà không trả phí sẽ làm xói mòn động lực sáng tạo.

Sự tồn lại của Luật bản quyền giúp thiết lập trạng thái cân bằng giữa quyền của người sáng tạo và quyền của công chúng bằng cách giới hạn thời gian bảo hộ và cho phép một số trường hợp sử dụng hợp pháp.

Chẳng hạn, luật bản quyền có các quy định như “sử dụng hợp lý” (Fair use) ở Hoa Kỳ hoặc “sử dụng hợp lý trong giới hạn” (Fair dealing) ở các nước khác, cho phép sử dụng tác phẩm có bản quyền mà không cần xin phép trong các mục đích như phê bình, nghiên cứu, giáo dục, hay châm biếm. Những quy định này giúp xã hội có thể khai thác và tương tác với các tác phẩm sáng tạo mà vẫn tôn trọng quyền của tác giả.

Giải quyết vấn đề vi phạm bản quyền và phát tán nội dung lậu

Một trong những thách thức lớn nhất của thời đại số là sự lan rộng của nội dung lậu. Các website phát tán trái phép nhạc, phim, phần mềm, sách điện tử đang là mối đe dọa đối với các ngành công nghiệp sáng tạo.

Việc sao chép lậu không chỉ khiến nhà sáng tạo mất doanh thu chính đáng, mà còn làm suy yếu thị trường hợp pháp cho sản phẩm trí tuệ. Các báo cáo cho thấy, ngành công nghiệp âm nhạc và điện ảnh đã thiệt hại hàng tỷ đô la vì vi phạm bản quyền, khi các nền tảng chia sẻ hoặc phát trực tuyến cung cấp tác phẩm mà không xin phép.

Luật bản quyền là công cụ thiết yếu để chống lại nạn vi phạm này. Theo đó, với các tác phẩm được bảo hộ sở hữu trí tuệ đầy đủ, chủ sở hữu bản quyền có thể gửi thông báo yêu cầu gỡ bỏ nội dung vi phạm (Takedown notice) theo quy định pháp luật, yêu cầu website xóa bỏ nội dung bị sao chép trái phép.

Ngoài ra, các cơ quan thực thi bản quyền cũng có nhiệm vụ đóng cửa các mạng lưới vi phạm bản quyền và xử phạt các cá nhân hoặc tổ chức vi phạm.

Tăng cường bảo hộ quyền sở hữu trí tuệ toàn cầu

Trong thời đại số, nội dung có thể được chia sẻ toàn cầu chỉ với một cú nhấp chuột. Do đó, người sáng tạo cần được bảo vệ không chỉ trong phạm vi quốc gia mà còn ở phạm vi quốc tế.

Các hiệp ước quốc tế về bản quyền (như Công ước Berne, Hiệp định TRIPS) đã được thiết lập nhằm đảm bảo sự công nhận và bảo hộ tác phẩm trên toàn thế giới. Điều này đặc biệt quan trọng đối với các ngành công nghiệp có thị trường toàn cầu như phim ảnh, âm nhạc và phần mềm.

Hỗ trợ phát triển kinh tế số

Thời đại số đã mở ra những mô hình kinh doanh mới trong ngành công nghiệp sáng tạo. Do đó, bản quyền là nền tảng pháp lý giúp các mô hình kinh doanh kỹ thuật số này vận hành hiệu quả, đảm bảo rằng người sáng tạo và doanh nghiệp có thể kiểm soát việc phân phối và kiếm tiền từ nội dung của mình.

Chẳng hạn, các nền tảng phát nhạc trực tuyến như Spotify hay Apple Music dựa vào các thỏa thuận bản quyền để phân phối bài hát và trả tiền cho nghệ sĩ, hãng thu âm. Tương tự, các nền tảng xem phim như Netflix hoạt động dựa trên các hợp đồng bản quyền để phát sóng phim, chương trình truyền hình cho người dùng. Nếu không có bản quyền, các nền tảng này sẽ khó thu hút nội dung chất lượng, và nền kinh tế số sẽ thiếu hụt sự đổi mới.

Theo thống kê WIPO, ngành công nghiệp sáng tạo toàn cầu đóng góp khoảng 2,25 nghìn tỷ USD mỗi năm vào nền kinh tế và sử dụng hơn 30 triệu lao động.

Tương lai của bản quyền trong thời đại số

Khi công nghệ tiếp tục phát triển, những thách thức và cơ hội mới liên quan đến bản quyền cũng sẽ xuất hiện. Sự nổi lên của trí tuệ nhân tạo, công nghệ blockchain và thực tế ảo đang thay đổi cách chúng ta sáng tạo và tương tác với nội dung số, đặt ra nhiều câu hỏi mới về quyền sở hữu trí tuệ.

Để đối phó với những thách thức này, các nhà hoạch định chính sách và các bên liên quan trong ngành cần không ngừng điều chỉnh luật bản quyền để phù hợp với thực tiễn mới. Điều này có thể bao gồm việc cập nhật luật hiện hành, tạo ra các hình thức bảo hộ mới và cải tiến cơ chế thực thi để theo kịp sự phát triển không ngừng của công nghệ và môi trường số.

Trong bối cảnh nền kinh tế sáng tạo ngày càng phát triển, việc nâng cao nhận thức và thực thi bản quyền càng trở nên cấp thiết. Đặc biệt, trong kỷ nguyên số, các nền tảng trực tuyến vừa mở ra cơ hội tiếp cận công chúng, vừa đặt ra những vấn đề nan giải trong quản lý và thực thi quyền sở hữu trí tuệ.

Với nỗ lực hội nhập quốc tế, Việt Nam đang tích cực tham gia các hiệp định thương mại, hợp tác với các tổ chức bảo vệ quyền tác giả trên thế giới nhằm xây dựng một hệ thống quản lý bản quyền hiệu quả, minh bạch và ngày càng chứng tỏ cam kết mạnh mẽ của mình với cộng đồng quốc tế trong việc thực thi quyền sở hữu trí tuệ, tạo tiền đề để ngành âm nhạc phát triển bền vững.

Tại Việt Nam, Đảng và Nhà nước ta đã xác định khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số là 3 trụ cột chiến lược để đưa đất nước vươn lên trở thành quốc gia phát triển, thu nhập cao vào năm 2045.

Trong cả 3 trụ cột này, sở hữu trí tuệ đóng vai trò then chốt. Đặc biệt, Nghị quyết số 57-NQ/TW của Bộ Chính trị ra đời đã khẳng định mục tiêu đưa khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số phát triển vững chắc, góp phần đưa Việt Nam trở thành nước phát triển, có thu nhập cao.

Theo ông Lê Huy Anh, Phó Cục trưởng Cục Sở hữu trí tuệ, công nghệ không chỉ là công cụ hỗ trợ mà còn là động lực thay đổi trong ngành công nghiệp âm nhạc. Từ các sáng chế giúp cải thiện chất lượng âm thanh, cho đến những giải pháp bảo vệ bản quyền âm nhạc, công nghệ đang từng ngày làm thay đổi cách chúng ta sáng tác, biểu diễn và bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ trong lĩnh vực nghệ thuật này.

Dưới sự chỉ đạo của Bộ Khoa học và Công nghệ, Cục Sở hữu trí tuệ đã luôn xác định sở hữu trí tuệ là một trong những trụ cột quan trọng nhất của chiến lược đổi mới sáng tạo quốc gia. Hiện nay, cục đã và đang tích cực phối hợp cùng các cơ quan, bộ, ngành liên quan tổ chức các chương trình nâng cao nhận thức về sở hữu trí tuệ, hỗ trợ cộng đồng hiểu rõ hơn về quyền và nghĩa vụ của mình trong việc bảo vệ tài sản trí tuệ.

Có thể khẳng định, sở hữu trí tuệ không chỉ là động lực thúc đẩy sáng tạo và tăng trưởng kinh tế, không chỉ là tài sản trí tuệ có giá trị lớn đối với người dân và doanh nghiệp, mà còn là công cụ bảo vệ các kho tàng nghệ thuật của nhân loại.

Trước thực trạng nội dung kỹ thuật số phổ biến rộng rãi và nguy cơ vi phạm bản quyền ngày càng tăng, việc có một hệ thống pháp lý vững chắc là điều không thể thiếu. Theo Cục trưởng Cục Sở hữu trí tuệ Lưu Hoàng Long, hiện, Cục đang hoàn thiện cơ chế chính sách, đẩy mạnh cải cách thể chế, hiện đại hoá quy trình xử lý đơn, tăng cường phổ biến kiến thức về sở hữu trí tuệ trong trường học, viện nghiên cứu, doanh nghiệp và cộng đồng.

Bên cạnh đó, nhiều sáng kiến hợp tác quốc tế cũng đang được triển khai nhằm giúp Việt Nam tiếp cận các mô hình quản lý sở hữu trí tuệ tiên tiến, thúc đẩy thương mại hóa tài sản trí tuệ và khơi thông dòng chảy sáng tạo trong xã hội.

Có thể khẳng định, sở hữu trí tuệ đã góp phần xây dựng môi trường cạnh tranh lành mạnh, công bằng và bền vững. Bằng cách cân bằng quyền của người sáng tạo với quyền tiếp cận của công chúng, bản quyền sẽ giúp các ý tưởng, nội dung và sản phẩm mới tiếp tục phát triển mạnh mẽ trong thế giới kỹ thuật số, từ đó tạo động lực phát triển mạnh mẽ cho ngành kinh tế số trong tương lai.

 Thái An