Nhiều địa phương cùng các chuyên gia trăn trở: Cần đánh giá đúng vai trò, vị thế của làng nghề truyền thống, của các “báu vật sống” là nghệ nhân – chủ thể các sản phẩm sáng tạo giàu di sản văn hóa để đầu tư xứng tầm, đưa Thủ công mỹ nghệ (TCMN) trở thành một trong những ngành kinh tế văn hóa “mũi nhọn” cho nông thôn Việt Nam.

"Mạch sống" không thể thiếu của kinh tế văn hóa nông thôn

Ngành nghề nông thôn, làng nghề truyền thống từ lâu đã là mạch sống không thể thiếu của kinh tế - văn hóa Việt Nam, với mỗi làng nghề là một "bảo tàng sống" lưu giữ tinh hoa nghề cổ cùng các di sản văn hóa.

Nhờ khuôn khổ pháp lý từ Nghị định 52/2018/NĐ-CP về phát triển ngành nghề nông thôn, đến nay cả nước có 1.975 làng nghề được công nhận. Tổng doanh thu từ hoạt động ngành nghề nông thôn năm 2024 đạt trên 376.690 tỷ đồng – tăng vọt so với 2019. Lực lượng lao động đạt hơn 2,1 triệu người, với thu nhập bình quân 4-5 triệu đồng/người/tháng – gấp đôi so với lao động thuần nông. Đặc biệt, nhóm hàng TCMN chiếm tới 35% kim ngạch xuất khẩu hàng năm của khối sản phẩm ngành nghề nông thôn.

Tuy nhiên, bức tranh tươi sáng đang bị phủ bóng bởi nhiều thách thức. Ông Lê Đức Thịnh – Cục trưởng Cục Kinh tế hợp tác và Phát triển Nông thôn – Bộ Nông nghiệp và Môi trường (NN&MT), thẳng thắn chỉ ra: "Đội ngũ nghệ nhân đang bị già hóa: Nhiều nghệ nhân cao tuổi, sức khỏe yếu, trong khi lớp trẻ không mặn mà với nghề."

Làng tranh Đông Hồ từng là một làng nghề nổi tiếng, phát triển rực rỡ và có thời kỳ xuất khẩu tranh sang nhiều nước.

Thế nhưng hiện nay, cũng như nhiều làng nghề truyền thống có nguy cơ mai một, số lượng người làm nghề đã giảm đi rất nhiều. Cả làng tranh Đông Hồ hiện nay được ghi nhận chỉ còn khoảng 3 gia đình nghệ nhân còn bám trụ và duy trì nghề làm tranh. Trong đó, có 3 nghệ nhân được coi là "di sản sống" của làng: Nghệ nhân Ưu tú Nguyễn Đăng Chế, Nghệ nhân Ưu tú Nguyễn Hữu Quả, và Nghệ nhân Ưu tú Nguyễn Thị Oanh.

Nỗi lo này được minh chứng rõ nét qua trăn trở của Nghệ nhân Nguyễn Hữu Quả (làng tranh Đông Hồ): “Trước đây làng nghề có 30 hộ làm nghề nhưng nay chỉ còn 3 hộ. Nếu thiếu chính sách hỗ trợ kịp thời, nguy cơ mai một làng nghề rất lớn.” Câu chuyện đào tạo bài bản chứ không chỉ phụ thuộc vào việc truyền nghề trở thành một câu hỏi lớn cho bài toán "già hóa" nghệ nhân và nguy cơ thất truyền những ngành nghề truyền thống.

Bên cạnh đó, sản xuất TCMN phần lớn diễn ra ở quy mô nhỏ ở hộ gia đình, thiếu sự đầu tư bài bản về công nghệ và thiết kế, dẫn đến năng lực cạnh tranh còn hạn chế, bị bóp nghẹt bởi sức ép cạnh tranh từ hàng công nghiệp và hàng nhái kém chất lượng.

Cần hành lang pháp lý mở đường cho sáng tạo

Nhiều chuyên gia, nghệ nhân cho rằng, ngành nghề chưa đạt được tiềm năng xứng tầm là do thể chế, quy định pháp luật và tổ chức chưa đồng bộ trong tầm nhìn và xu hướng mới của thị trường thế giới.

Theo chị Trần Thị Yến, "cô chủ nhỏ" của lụa Mã Châu (TP Đà Nẵng) bày tỏ nỗi niềm: Thấy khách đến thăm quan lụa Mã Châu thời gian gần đây chúng tôi phải đóng cửa chưa thể đón khách vì cơ sở qua những mùa thiên tai đang xuống cấp".

Diện tích sản xuất nhỏ trong khi nhu cầu thị trường ngày càng lớn khiến lụa Mã Châu với nhiều dự án, mục tiêu nhưng chưa thực hiện được. Chị Yến mong muốn, sẽ có chính sách ưu tiên dành cho các làng nghề được thuê đất dài hạn để mở rộng sản xuất đủ tầm cho sự "lớn" của thương hiệu.

Vấn đề cấp bách nhất là nguồn nguyên liệu. Ông Lê Bá Ngọc, Phó Chủ tịch Hiệp hội Xuất khẩu hàng thủ công mỹ nghệ Việt Nam, chỉ rõ về mục tiêu giảm phát thải bằng zero vào năm 2050: "Đến nay, nhiều làng nghề thủ công mỹ nghệ không có nguồn nguyên liệu bền vững. Nếu đến năm 2027 không đạt được tiêu chí này thì phải dừng xuất khẩu 100%."

Ông Ngọc băn khoăn trước sự phụ thuộc vào nguồn nguyên liệu mây chủ yếu ở Kon Tum và Quảng Nam cũ... Việc đầu tư cho phát triển nguồn nguyên liệu đạt tiêu chí bền vững tối thiểu 30.000 ha thì mới yên tâm để không bị “đứt quãng” việc xuất khẩu hàng thủ công mỹ nghệ được làm từ mây. Hay như làng mộc Kim Bồng (TP Đà Nẵng) hiện nay cũng thiếu nguồn nguyên liệu gỗ chủ động để đảm bảo tiêu chí có thể truy xuất nguồn gốc đạt tiêu chí bền vững.

Về đổi mới sáng tạo, ông Lê Bá Ngọc cũng thẳng thắn: "Chúng ta có trung tâm đổi mới sáng tạo quốc gia nhưng chưa có đổi mới sáng tạo cho làng nghề Việt Nam... Cần Bộ Nông nghiệp và Môi trường cho cơ chế để lập nên một trung tâm đổi mới sáng tạo cho các làng nghề."

Đồng quan điểm, ông Trần Quốc Đạt, Chủ tịch Hiệp Hội Làng nghề Việt Nam, đề xuất: “Để thành lập cơ quan đổi mới sáng tạo làng nghề là thiết thực nhất để chuyên nghiên cứu, thiết kế mẫu mã mới cho thủ công mỹ nghệ.”

Ông Trần Quốc Đạt, nhấn mạnh: “Hội làng nghề Việt Nam chúng tôi thấy rõ cải tiến sản phẩm địa phương là vấn đề rất quan trọng... Thành lập cơ quan đổi mới sáng tạo làng nghề là giải pháp thiết thực nhất để có đơn vị chuyên nghiên cứu, thiết kế mẫu mã mới cho thủ công mỹ nghệ.”

Ông Đạt cũng lấy ví dụ về hiệu quả của sự sáng tạo: "Làng nghề Bát Tràng từ chỗ chỉ một vài loại men đơn điệu đã học hỏi và làm ra hàng chục loại men tráng, mẫu mã độc đáo do sáng tạo của các nghệ nhân đã dày công pha chế, thiết kế."

Về mặt kỹ năng, ông Đạt lưu ý: "Các nhà thiết kế thủ công mỹ nghệ cần nắm vững về kỹ năng cơ bản của nghề thì thiết kế mới trở thành hiện thực còn nếu không chỉ dừng lại ở tạo dáng sản phẩm chứ chưa thể thiết kế ra sản phẩm, thậm chí là không đưa vào sản xuất đại trà được."

Ông Lê Bá Ngọc bày tỏ sự trăn trở về chính sách nghệ nhân: "Chưa có sự đồng bộ trong đánh giá nghệ nhân, vai trò của nghệ nhân còn rất mờ nhạt trong khi người nghệ nhân ở các nước khác được xem là 'báu vật sống'”. Chưa đặt đúng vị thế của người nghệ nhân là những người tạo ra các sản phẩm sáng tạo thì cũng như có “vàng chưa đãi”.

Nghệ nhân và Chủ tịch Hiệp hội Làng nghề Việt Nam kiến nghị: "Chính sách ưu tiên vẫn chủ yếu dành cho những nghệ nhân văn hóa tức là các nghệ sĩ còn nghệ nhân làng nghề đa phần không có lương hưu, chế độ. Nên đề nghị nhà nước có những chính sách để tạo điều kiện cho các nghệ nhân nhân dân, nghệ nhân ưu tú ở các làng nghề được hưởng những ưu đãi trong phúc lợi xã hội từ đó khuyến khích, động viên và truyền động lực, lan tỏa tới thế hệ trẻ"

"Văn hóa phải bán được!"

Thực tế tại các sự kiện quốc tế cho thấy dư địa cho TCMN Việt Nam vẫn rất lớn, nhưng vấn đề cốt lõi là khả năng tiêu thụ và sự thích ứng của sản phẩm vẫn chưa khai phá hết tiềm năng.

"Điều làm nên sự khác biệt của các sản phẩm thủ công mỹ nghệ không chỉ nằm ở chất liệu hay hình thức mà chính là yếu tố văn hóa. Tuy nhiên, văn hóa phải bán được. Văn hóa không bán được thì không thể bảo tồn văn hóa một cách bền vững"

Ông Nguyễn Minh Tiến, Giám đốc Trung tâm Xúc tiến thương mại Nông nghiệp.

Ông Nguyễn Minh Tiến, Giám đốc Trung tâm Xúc tiến thương mại Nông nghiệp chỉ rõ: Sản phẩm truyền thống của ta thường thiếu tính ứng dụng thực tiễn, chưa tối ưu hóa về kích thước, mẫu mã để làm quà tặng hay sử dụng hàng ngày. "Những sản phẩm quá cồng kềnh như tượng tam đa cao 2m khó lòng chinh phục khách hàng quốc tế... Hơn nữa, bao bì và cách kể chuyện của sản phẩm cũng là một điểm yếu.”

Ông Tiến khẳng định nếu thuần túy bày ra những sản phẩm mang tính văn hóa trong những tủ kính khách du lịch đi ngang qua, nghe kể chuyện xong rồi thôi thì không thể bảo tồn văn hóa được.

Để đưa TCMN thoát khỏi vòng luẩn quẩn và trở thành ngành kinh tế mũi nhọn, cần một cú hích toàn diện từ chính sách đến tư duy sản xuất. Thứ trưởng Bộ Nông nghiệp và Môi trường - Võ Văn Hưng đã nhấn mạnh: Cần định vị lại vai trò làng nghề không chỉ là không gian văn hóa mà còn là trụ cột sinh kế nông thôn, trung tâm du lịch văn hóa - sáng tạo và cầu nối hội nhập thương mại toàn cầu.

Các giải pháp trọng tâm đang được Bộ NN&MT và các đơn vị liên quan gấp rút triển khai, với mục tiêu đưa kim ngạch xuất khẩu hàng TCMN lên 4 tỷ USD vào năm 2025 và 6 tỷ USD vào năm 2030.

Các giải pháp trọng tâm đang được Bộ NN&MT và các đơn vị liên quan gấp rút triển khai, trong đó có việc tham mưu sửa đổi Nghị định 52 theo hướng: Hoàn thiện thể chế xây dựng bộ tiêu chí làng nghề bền vững, cụ thể hóa cơ chế phân cấp – phân quyền cho địa phương.

Xây dựng vùng nguyên liệu với sự thiết lập vùng nguyên liệu kết nối trực tiếp với làng nghề, ưu tiên nguyên liệu xanh, sạch để đáp ứng tiêu chuẩn khắt khe của thị trường châu Âu, châu Mỹ. Bên cạnh đó, chính sách ưu đãi cụ thể cho nghệ nhân, thợ giỏi để họ "sống được với nghề" (theo kiến nghị của nghệ nhân tranh Đông Hồ). Song song đó, thúc đẩy số hóa dữ liệu, xây dựng bản đồ số làng nghề; khuyến khích hình thành các trung tâm sáng tạo, thiết kế cấp vùng.

Ông Lê Bá Ngọc, Phó Chủ tịch Hiệp hội Xuất khẩu hàng thủ công mỹ nghệ Việt Nam, cho rằng để ngành nghề nông thôn vươn ra thế giới cần tập trung vào 4 trụ cột: “xây dựng vùng nguyên liệu bền vững; tổ chức sản xuất theo chuẩn quốc tế; khuyến khích sáng tạo, thiết kế sản phẩm mới; và đẩy mạnh xúc tiến thương mại gắn với chuyển đổi số.”

Bên cạnh đó, nghệ nhân Huỳnh Phương Đỏ (Hội An, Đà Nẵng) cũng cho rằng việc kết hợp thủ công mỹ nghệ với du lịch, cũng như quảng bá qua mạng xã hội, là hướng đi phù hợp để nghề truyền thống thích ứng với đời sống hiện đại. Điều đó sẽ tạo ra sự khác biệt, cá nhân hóa, độc bản cho sản phẩm, hướng đến xu hướng tiêu dùng bền vững, thân thiện môi trường của người trẻ và tầng lớp có khả năng chi trả.

Với mục tiêu "xanh hơn - số hơn - vươn xa hơn", ngành TCMN Việt Nam đang đứng trước cơ hội lớn để không chỉ bảo tồn giá trị truyền thống mà còn chinh phục các thị trường khó tính, khẳng định vị thế và đóng góp xứng đáng vào tăng trưởng kinh tế bền vững của đất nước.

Bảo Hòa – Nguyễn Văn Lai