Đi dọc con đường làng Nguyệt Biều thi thoảng bắt gặp cảnh đặc sản bưởi và Thanh Trà chín vàng rực, rụng lăn lóc, chất thành đống bên góc vườn. Đây là minh chứng rõ nhất cho sự khó khăn hiện tại. Bên cạnh những trái đạt chuẩn VietGap hay được đăng ký sử dụng Chỉ dẫn địa lý Thanh Trà Huế được bao tiêu bởi HTX, đầu mùa bán được giá cao, thì lượng lớn còn lại đang loay hoay tìm đầu ra từ giữa vụ đến nay.

Bán không dám bán, cho cũng ngại cho

Bà Lê Thị Lan Dung, Giám đốc HTX Nông nghiệp Thủy Biều, không giấu được nỗi niềm: “Đi dọc đường làng mà xem, những người buôn Thanh Trà họ bán không được đổ thành đống, nhiều vườn để rụng. Năm nay được mùa, nhà tôi cũng còn nhiều nhưng sau mưa quả không ngon vì bị gạo, bị úng. Ai hỏi mua tôi cũng không dám bán vì sợ mất thương hiệu, lại quá rẻ nên tôi không hái”.

Bà Dung cho chúng tôi xem tin nhắn của khách hàng muốn trả lại Thanh Trà vì chất lượng giảm sút sau đợt mưa lớn.

Tâm trạng này không phải riêng Giám đốc HTX Nông nghiệp Thủy Biều. Với hơn 200 gốc Thanh Trà và Bưởi đỏ trong hai mảnh vườn rộng 4 sào, vợ chồng ông Hoàng Trọng Sơn và bà Nguyễn Thị Gái đang phải chứng kiến thành quả đầu tư công sức, phân bón suốt cả năm trời bị lãng phí.

“Những nhà có người đi bán lẻ thì còn bán được, nhà tôi phụ thuộc vào đại lý mà năm nay họ không đến mua thì chịu rồi”, ông Sơn rầu rĩ chia sẻ. Khác hẳn những năm trước, khi thương lái tấp nập thu mua, hay người dân đặt hàng để biếu tặng đi các thành phố lớn, năm nay thị trường từ giữa vụ đến nay rất im ắng.

Vừa quét sân vườn với những trái bưởi, thanh trà rụng dồn thành đống, bà Gái vừa cho biết: “Giá bán Thanh Trà hiện tại rơi thảm: chỉ còn 15.000 – 20.000 VNĐ/trái, so với mức 35.000 – 40.000 VNĐ/trái của những năm trước. Bưởi có khi chỉ còn 4000-5000 VNĐ/trái.

Bà Gái kể lại, đầu mùa thương lái trả 15 triệu đồng cho cả vườn, nhưng giờ hạ xuống còn 8 triệu đồng Thanh Trà và 6 triệu đồng tiền bưởi trong khi khu vườn này những năm trước thu 50 -70 triệu đồng từ đặc sản tiến Vua.

 “Họ nói mua rẻ quá tôi cũng không bán. Mà không bán thì hư. Bình thường để cho con gái út một ít mang đi biếu bạn bè giờ vừa giá rẻ mất giá trị tôi để rụng đầy vườn chứ con cũng không tới hái”, bà Gái cười chua chát trước mùa quả ngọt. Tuổi già khiến hai ông bà khó lòng đi bán lẻ, mỗi lần đưa ra chợ cũng chỉ được 10 -15 quả là "hụt hơi".

Đáng nói hơn, Thanh Trà khi được mùa mất giá cũng khiến người nông dân cảm thấy mất đi sự "quý", dẫn đến tình trạng “cho cũng chẳng dám cho”. Ông Sơn bộc bạch: “Khi nào Thanh Trà, bưởi được giá thì người ta mới bon chen cho, tặng vì quý. Nhưng năm nay sản lượng nhiều, giá không bao nhiêu cho cũng không giá trị nên cũng chẳng dám đi cho nữa.”

Thiên tai và chất lượng: Thách thức kép với thương hiệu

Một trong những nguyên nhân chính khiến Thanh Trà bị "đứng giá" là ảnh hưởng của thời tiết. Bà Lan Dung cho biết: “Thanh Trà đầu mùa còn bán được, còn từ giữa vụ đến nay là “đứng” luôn… Trái cây vốn mọng nước, khi cuống nứt gặp mưa thì trái úng thôi.” Hơn nữa, những năm trước, miền Bắc đặt hàng nhiều nhưng năm nay miền Bắc cũng nhiều thiên tai nên số thương lái hỏi mua ít hẳn.

Bà Hồ Thị Kim Ánh (tiểu thương tại chợ Thủy Biều) kể về nỗi khổ của nông dân: “Vừa rồi là nhờ HTX có đóng thùng đi siêu thị ở miền Nam nhưng giữa mùa tới giờ giá hạ xuống, lại càng ít người mua. Nông dân tội lắm, cả năm được một mùa quả đổ vào đó bao nhiêu kỳ vọng”.

Bà Lê Thị Lan Dung thừa nhận: “Giờ ai mua tôi cũng không dám bán nữa bởi vì Thanh Trà của tôi có thương hiệu, trái to, ngọt nhưng giờ nếu bán là mất thương hiệu… Thanh Trà hôm qua tôi bán cho họ nhưng họ trả về họ kêu úng và khô, gạo (xốp) vì gặp mưa nên bán không được.” HTX cũng không thể bao tiêu sản phẩm không đạt chuẩn, khiến nhiều nhà vườn đang buông kệ cho “trời”, chấp nhận bỏ rụng.

Đột phá thị trường từ phát huy giá trị tài sản trí tuệ cộng đồng

Dù đã có thương hiệu, vấn đề đầu ra ổn định vẫn là bài toán nan giải. Chị Nguyễn Nhung, một người buôn Thanh Trà lâu năm, nhận định: “Năm nay cau hay Thanh Trà được mùa vẫn mất giá, không có đầu ra.”

Hiện tại, Thanh Trà Huế đang đứng trước bước ngoặt lớn khi đã chấm dứt Nhãn hiệu tập thể (31/12/2024) để chuyển sang mô hình mới là Chỉ dẫn địa lý Thanh Trà Huế, do Sở Khoa học và Công nghệ TP Huế quản lý. Đây là sự nâng cấp quan trọng về tài sản trí tuệ cộng đồng, hứa hẹn các biện pháp bảo vệ và phát triển thương hiệu chặt chẽ hơn.

Dù đối mặt với khó khăn, vẫn có tín hiệu tích cực từ việc phát huy Chỉ dẫn địa lý. Bà Lan Dung đã giới thiệu thành công vài tấn sản phẩm đạt chuẩn đến các chuỗi siêu thị lớn ở miền Nam và Hà Nội, ưu tiên các nhà vườn có chứng nhận VietGap và sử dụng Chỉ dẫn địa lý. Đây là hướng đi then chốt để thoát khỏi vòng luẩn quẩn của thị trường truyền thống. Tuy nhiên, sản lượng tiêu thụ này chỉ chiếm khoảng một phần mười so với tổng sản lượng ước tính (800 tấn/100 ha).

Trong mô hình VietGAP, nông dân được các HTX tập huấn chuyên sâu về kỹ thuật trồng trọt và quy trình chăm sóc. Từ đó, sản phẩm đã loại bỏ hoàn toàn thuốc bảo vệ thực vật hóa học và thuốc diệt cỏ độc hại, bón phân, tưới nước đúng thời kỳ, cùng với việc tỉa cành và xử lý sâu bệnh hại một cách tập trung. Đặc biệt, việc ứng dụng hệ thống tưới nhỏ giọt giúp tiết kiệm nước tối đa, ngăn ngừa xói mòn đất và đảm bảo cung cấp đủ ẩm trong mùa khô. Ngoài ra, nông dân còn áp dụng các biện pháp kỹ thuật đồng bộ để cải tạo vườn tạp, vệ sinh vườn và khơi thông hệ thống thoát nước trong mùa mưa bão. Những quy trình khắt khe giúp sản phẩm thanh trà dễ dàng truy xuất nguồn gốc và khẳng định chất lượng an toàn trên thị trường.

TP Huế hiện nhiều khu vực trồng thanh trà VietGAP, nổi bật là các khu vực Thủy Biều, Hương Vân. Trong đó, khu vực Thủy Biều có 45 hộ (8,7 hecta), còn tại Hương Vân có 51 hộ (8,6 hecta).

Mùa Thanh Trà ngọt của đất phù sa ven sông Hương năm nay, với 50% sản lượng còn lại đang chững lại, thời tiết nhiều bất lợi đặt áp lực lớn lên người nông dân Thủy Biều phải sớm hái bỏ để bón phân thay vì đợi sự chuyển động từ thị trường. Việc phát huy tối đa giá trị của Chỉ dẫn địa lý và các tiêu chuẩn chất lượng (VietGap) đang trở nên cấp thiết hơn trong kết nối đầu ra để Thanh Trà Huế không chỉ là đặc sản, mà còn là sản phẩm kinh tế bền vững.

“Thanh Trà Huế có thương hiệu, nhưng chỉ những trái, những vườn đạt chuẩn mới có thương hiệu thôi. Còn chất lượng trái như thế nào thì phải chấp nhận giá trị như thế. Hợp tác xã không thể bao nhiêu cho những sản phẩm không đạt vì phải giữ vững thương hiệu”, Giám đốc HTX Nông nghiệp Thủy Biều chia sẻ thêm.

"Những lúc như thế này, nông dân sẽ hiểu được giá trị của sản phẩm VietGap, chỉ dẫn địa lý khác với những sản phẩm không có áp dụng quy trình VietGap, sử dụng chỉ dẫn địa lý ở đâu", bà Lan Dung nhấn mạnh.

Bảo Hòa - Nguyễn Văn Lai