Trong cao điểm hưởng ứng Ngày Sở hữu trí tuệ Thế giới 2025, khi các chiến dịch truyền thông dày đặc kêu gọi “đổi mới sáng tạo vì một tương lai bền vững”, tôi lại nhớ đến một câu chuyện tưởng chừng rất cũ – nhưng lại là một bài học mới mẻ và đau đáu cho hiện tại.

Chuyện về một người nhạc sĩ, một buổi chiều nắng vàng, một xấp tiền bản quyền được trao tay mà không cần tới bất kỳ tờ luật nào.

Khoảng đầu năm 1951, nhạc sĩ Phạm Duy rời chiến khu Liên khu IV để về Hà Nội, sống chật vật cùng vợ con. Một ngày, cha vợ ông – người gắn bó với âm nhạc, cũng là cha của hai giọng ca nổi tiếng Thái Hằng và Thái Thanh - mang tới cho ông một khoản tiền lớn. Phạm Duy sửng sốt:

“Bố lấy đâu ra tiền nhiều vậy?”.

Ông cụ trả lời:

“Các hãng thâu thanh tìm con để trả tiền tác quyền mà không gặp được. Họ gửi lại cho bố.”

Không hợp đồng. Không luật bản quyền chi tiết. Khó ai buộc họ phải trả. Nhưng họ vẫn trả, chỉ vì một điều đơn giản: đó là của người khác, mình dùng thì phải trả. Một đạo lý bình dị, nhưng là nền tảng cho mọi khái niệm hiện đại về sở hữu trí tuệ.

Dưới thể chế pháp luật Pháp đang áp dụng ở Đông Dương khi ấy - mà Pháp chính là quốc gia sáng lập Công ước Berne 1886 - tinh thần tôn trọng tác quyền đã sớm thấm vào giới làm nghề. Từ những hãng thâu thanh Hà Nội đến các nhà in, tiệm xuất bản ở Sài Gòn, người ta không cần khẩu hiệu rình rang, nhưng biết sợ điều sai và trân trọng cái đúng.

Nhờ khoản tác quyền đó, năm 1951, khi bước vào Sài Gòn, Phạm Duy mua được một căn nhà và một chiếc xe Citroën – biểu tượng thanh lịch của thời ấy.

Trên chiếc xe ấy, có lẽ vào một buổi chiều nắng vàng, ông khe khẽ ngân lên:

“Này cô em Bắc Kỳ nho nhỏ…”

Một câu hát nhẹ như gió mà làm say lòng cả một thế hệ. Một cảm hứng giản dị, nảy sinh từ một đời sống biết trân trọng tài năng, mở lối cho tự do sáng tạo nảy nở - tự nhiên như một đóa hoa giữa đời thường.

Gần tám mươi năm sau, chúng ta có gần như đầy đủ mọi công cụ pháp lý: Luật Sở hữu trí tuệ, Tòa án, Cục SHTT, các hiệp định thương mại quốc tế như TRIPS, EVFTA, CPTPP… Nhưng nghịch lý lớn nhất lại nằm ở chỗ: luật càng nhiều, đạo lý càng mỏng.

Không thiếu những vụ tranh chấp mà tác giả phải chứng minh mình là tác giả. Tác phẩm bị đạo nhái, nhạc bị remix kiếm tiền không xin phép, tranh bị xào làm áo, làm poster. Những hành vi từng bị xem là “vô đạo đức” thì nay lại được coi là “linh hoạt” hay “mượn cảm hứng”.

Và tệ nhất là: xã hội không còn coi đó là sai

Là luật sư bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ trong nhiều vụ án, tôi hiểu rõ: cái đau nhất không phải là mất tiền, mà là mất niềm tin - vào công lý, vào sự tử tế.

Trong vài năm qua, tôi cùng TAT Law Firm tham gia hai vụ kiện điển hình - cùng là xâm phạm quyền sở hữu trí tuệ, nhưng lại cho thấy rõ sự phân hóa trong cách nhìn nhận và áp dụng luật.

Vụ SABECO, với đối thủ sử dụng nhãn hiệu gần như tương đồng “BIA SAIGON VIETNAM” để sản xuất bia. Dù có tranh luận, nhưng cuối cùng, Tòa đã khẳng định đây là hành vi giả mạo nhãn hiệu, xâm phạm quyền sở hữu công nghiệp - một phán quyết thể hiện rõ tinh thần bảo vệ giá trị sáng tạo và sự đầu tư nghiêm túc.

Trái lại, vụ Nhựa Bình Minh - nơi thương hiệu “NHỰA BÌNH MINH” bị một doanh nghiệp dùng cái tên “NHỰA BÌNH MINH VIỆT” khai thác suốt thời gian, lại có một kết quả ngược. Dù có ý kiến chuyên môn từ Viện Khoa học Sở hữu trí tuệ cho rằng có dấu hiệu xâm phạm, Tòa vẫn bác bỏ yêu cầu bảo vệ quyền, gây bối rối không chỉ cho doanh nghiệp mà cho toàn giới luật.

Hai vụ án - cùng một bản chất xâm phạm, cùng hành vi khai thác yếu tố định danh đã được bảo hộ - nhưng mỗi nơi xử một phách. Cũng là hai lát cắt điển hình cho tình trạng thiếu thống nhất trong nhận thức và thực thi pháp luật SHTT tại Việt Nam.

Vậy nên, câu chuyện của Phạm Duy vẫn còn đó - không phải để hoài cổ, mà để tự vấn: vì sao ngày nay chúng ta có đủ luật, mà vẫn không bảo vệ được người sáng tạo ra cái đẹp, cái hay, cái mới?

Nếu thực sự muốn trở thành quốc gia đổi mới sáng tạo - chúng ta không thể chỉ đầu tư vào máy móc, trung tâm nghiên cứu, hay quỹ khởi nghiệp. Mà phải bắt đầu từ cái gốc: bảo vệ con người sáng tạo bằng luật pháp minh bạch - và một đạo lý xã hội công bằng.

Một xã hội mà người viết nhạc sống được bằng âm nhạc. Người họa sĩ không bị “xào” tranh làm quảng cáo. Người làm thương hiệu không bị “cướp” công khai trước mắt tòa. Đó mới là xã hội có thể gọi là “sáng tạo bền vững”.

Luật có thể ra bằng nghị định, nhưng lẽ phải chỉ sống được bằng văn hóa.

Công lý không chỉ nằm trong bản án - mà nằm trong thái độ của cả một nền pháp lý trước người làm nghề.

Và có lẽ, đã đến lúc chúng ta phải trả lại giá trị thực cho những người sáng tạo ra cái mới mẻ dâng đời.

Luật sư Trương Anh Tú, Chủ tịch TAT Law Firm - Ủy viên Thường vụ Trung ương Hội Kinh tế Môi trường Việt Nam.

Ông là chuyên gia đầu ngành trong lĩnh vực giải quyết tranh chấp sở hữu trí tuệ, từng bảo vệ cho nhiều thương hiệu lớn trong các vụ kiện bản quyền và nhãn hiệu nổi bật như SABECO và Nhựa Bình Minh hay Tinh hoa Bắc bộ. Ngoài vai trò luật sư, ông còn là người kể chuyện - người viết - và nhà tư tưởng về công lý, công bằng, văn hóa sáng tạo tại Việt Nam.

Luật sư Trương Anh Tú - Chủ tịch TAT Law Firm