Hiện nay, đại dịch COVID-19 dường như không còn tác động quá lớn và cuộc sống đang trở lại bình thường, nên đây chính là thời điểm chín muồi để xem xét và chuẩn bị phương án đối phó với một đại dịch mới có thể xảy ra.

Thật vậy, đại dịch đã là một phần không thể thiếu trong lịch sử loài người ngay từ thuở sơ khai và việc tìm ra giải pháp cho các vấn đề phải đối mặt trong thời gian này là rất quan trọng.

Nhiều công ty dược phẩm đã công khai chia sẻ các công nghệ được cấp bằng sáng chế, quyền sở hữu trí tuệ vì lợi ích của nhân loại. Tuy nhiên, vấn đề bất bình đẳng trong tiếp cận thuốc và vắc xin trong đại dịch vẫn chưa được giải quyết triệt để và các cuộc thảo luận dự kiến sẽ tiếp tục vào năm 2023.

Theo quy định của Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO), trong trường hợp xảy ra thảm họa toàn cầu như đại dịch COVID-19, tổ chức có thể áp đặt việc tước bỏ một số quyền sở hữu trí tuệ để hỗ trợ khủng hoảng về thuốc và vắc xin trên toàn cầu.

Vào tháng 10/2020, Ấn Độ và Nam Phi lần đầu tiên đưa ra đề xuất về việc tạm thời từ bỏ việc bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ đối với vắc xin COVID-19. Trong đề xuất của mình, Ấn Độ và Nam Phi lập luận “một phản ứng hiệu quả với đại dịch COVID-19 đòi hỏi phải nhanh chóng tiếp cận các sản phẩm y tế giá cả phải chăng bao gồm bộ dụng cụ chẩn đoán, khẩu trang y tế, thiết bị bảo vệ cá nhân khác và máy thở, cũng như vắc xin và thuốc để phòng ngừa.

Các nước này cho rằng nhu cầu toàn cầu do đại dịch mang lại đã tạo ra tình trạng thiếu hụt vắc xin trầm trọng ở nhiều quốc gia, ngăn cản họ đối phó hiệu quả với đại dịch và do đó dẫn đến nhiều trường hợp tử vong có thể tránh được và ảnh hưởng đến tính mạng của sức khỏe và những người lao động thiết yếu khác gặp rủi ro. Họ cũng cho rằng điều này có nguy cơ kéo dài đại dịch COVID-19 và làm trầm trọng thêm những thiệt hại mà nó gây ra trên diện rộng.

Tuy nhiên, trong khi các cuộc thảo luận này đang diễn ra, người ta không đặt câu hỏi tại sao các quốc gia có nhu cầu không thực hiện các điều khoản cấp giấy phép bắt buộc trong bộ luật nhà nước và đình chỉ quyền sở hữu trí tuệ là lý do cho vấn đề này.

Được biết, Ấn Độ với tư cách là nước đồng lãnh đạo đề xuất miễn trừ quyền sở hữu trí tuệ, đã ban hành một điều khoản đặc biệt theo Mục 66 của Đạo luật Bằng sáng chế, cho phép Chính phủ Trung ương thu hồi bằng sáng chế vì lợi ích công cộng. Điều này giúp cho Ấn Độ có một công cụ pháp lý trực tiếp, đình chỉ tất cả các bằng sáng chế bị cáo buộc cản trở việc tiếp cận vắc xin thông qua một quyết định của chính phủ.

Trong Hội nghị Bộ trưởng lần thứ 12 của WTO diễn ra vào ngày 17/6 năm ngoái, một quyết định cấp bộ trưởng đã được ban hành về sự linh hoạt mà Hiệp định TRIPS mang lại đối với vắc xin COVID-19.

Theo đó, Hiệp định cho phép các thành viên có tư cách là nước đang phát triển sử dụng các phát minh đã được cấp bằng sáng chế cần thiết sản xuất, cung ứng vắc xin COVID-19 mà không cần sự đồng ý của chủ sở hữu. Tuy nhiên, mặc dù đã 7 tháng trôi qua kể từ khi ban hành quyết định này, vấn đề tiếp cận vắc xin vẫn chưa được giải quyết cho đến tháng 2 năm nay.

Theo Our World In Data, 69,4% dân số thế giới đã được tiêm ít nhất một mũi vắc xin COVID-19. Tuy nhiên, trong số đó chỉ có 26,4% người dân ở các quốc gia có thu nhập thấp được tiêm ít nhất một mũi tính đến ngày 26/1 năm nay.

Một trong những lý do cơ bản khiến các cơ chế cấp phép bắt buộc hoặc miễn trừ quyền sở hữu trí tuệ không giúp sản xuất vắc xin là thông tin hạn chế được cung cấp trong các tài liệu về bằng sáng chế, đặc biệt là trong các sáng chế liên quan đến vắc xin. Ví dụ, tài liệu bằng sáng chế không nhất thiết hoặc không cần phải tiết lộ cách tiếp cận các nguyên liệu thô, gây ra cản trở rất lớn trong việc sản xuất ra vắc xin.

Quan trọng hơn, giấy phép bắt buộc hoặc từ bỏ sở hữu trí tuệ không bao gồm các cơ chế pháp lý buộc chủ sở hữu bằng sáng chế phải chuyển giao bí quyết hoặc bí mật thương mại của họ. Điều này nhấn mạnh tầm quan trọng của các giải pháp tự nguyện và tìm cách thuyết phục chủ sở hữu bằng sáng chế sẵn sàng hợp tác.

Ngoài ra, giấy phép bắt buộc hoặc miễn trừ sở hữu trí tuệ không cho phép cung cấp cơ sở sản xuất, thiết bị và nguyên liệu thô trong sản xuất vắc xin. Thiếu những thứ đó, ngay cả chủ sở hữu bằng sáng chế cũng vô vọng.

Chúng ta nên ghi nhớ vắc xin cũng chỉ có thể được tìm thấy nhờ nghiên cứu và công cuộc phát triển đã được bắt đầu tiến hành từ nhiều năm trước đại dịch để điều trị ung thư. Nếu không có nghiên cứu, thử nghiệm hoặc dữ liệu trước đó, sẽ không thể tìm ra và phát triển vắc xin kịp thời trong vòng một năm.

Do đó, muốn sẵn sàng đối phó với một đại dịch mới có thể xảy ra và mở rộng khả năng tiếp cận với vắc xin, chính phủ cần khuyến khích các hoạt động nghiên cứu và phát triển ngay hôm nay.

Theo đó, bước đầu tiên là bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ đầy đủ để nó không bị đe dọa một cách vô nghĩa trong mọi cuộc khủng hoảng có thể xảy ra. Ngoài việc hỗ trợ cho lĩnh vực nghiên cứu và phát triển, chúng ta phải tìm ra những cách sáng tạo và hiệu quả để khuyến khích chuyển giao công nghệ  khi cần thiết. Đây là giải pháp đúng đắn duy nhất với mục đích thực sự là tìm ra phương pháp chữa trị, tiếp cận vắc xin hoặc chiến đấu chống lại đại dịch.

Dù tình hình dịch bệnh đến thời điểm hiện tại đã được kiểm soát tại các quốc gia và đề xuất miễn trừ bảo hộ đối với quyền sở hữu trí tuệ vắc xin COVID-19 vẫn chưa được thông qua chính thức, nhưng điều này có ý nghĩa rất lớn trong việc thay đổi nhận thức trên bình diện quốc tế khi đã đến lúc cần đặt lợi ích cộng đồng lên trên những lợi ích kinh tế, chính trị.

Đây cũng là cơ hội để thay đổi hệ thống sở hữu trí tuệ toàn cầu mà không cần đến một cuộc khủng hoảng y tế tiếp theo trong tương lai để rút kinh nghiệm. Bởi như lời của Chủ tịch Uỷ ban châu Âu “Không ai được an toàn cho đến khi tất cả mọi người đều an toàn”.

Xuân Hiếu