Từ thiếu hụt nhân lực đến áp lực cạnh tranh toàn cầu

Trong nhiều năm, Việt Nam phải đối diện tình trạng thiếu hụt nhân lực chất lượng cao cho nghiên cứu khoa học và đổi mới sáng tạo. Các trường đại học và viện nghiên cứu đào tạo ra nhiều cử nhân, thạc sĩ, tiến sĩ, nhưng số lượng nhân lực gắn bó lâu dài với nghiên cứu hoặc làm việc trong doanh nghiệp công nghệ lại chưa nhiều. Một bộ phận giỏi giang chọn con đường ra nước ngoài, bởi điều kiện làm việc và đãi ngộ chưa thực sự hấp dẫn.

Trong khi đó, cạnh tranh toàn cầu về nhân lực khoa học công nghệ ngày càng gay gắt. Các tập đoàn lớn sẵn sàng chi hàng triệu USD để chiêu mộ chuyên gia AI, vật liệu mới hay công nghệ sinh học. Nếu Việt Nam không kịp thay đổi, chúng ta sẽ mãi chỉ là nơi cung cấp lao động phổ thông thay vì trở thành trung tâm sáng tạo.

Luật 2025 và những điểm mới về nhân lực

Luật Khoa học, Công nghệ và Đổi mới sáng tạo 2025 đánh dấu bước tiến khi lần đầu tiên đặt nhân lực vào vị trí trung tâm. Luật khẳng định Nhà nước có trách nhiệm đầu tư mạnh cho đào tạo và sử dụng nhân lực khoa học công nghệ, đồng thời mở rộng cánh cửa để doanh nghiệp, tổ chức xã hội và quốc tế tham gia.

Điểm nhấn quan trọng là cơ chế đãi ngộ mới:

Nhà khoa học được quyền hưởng lợi trực tiếp từ kết quả nghiên cứu, không còn phụ thuộc hoàn toàn vào lương công chức.

Các viện, trường có quyền tự chủ hơn trong ký hợp đồng, trả lương theo năng lực thay vì khung cứng.

Chính sách đặc thù cho chuyên gia nước ngoài và Việt kiều, cho phép họ tham gia trực tiếp vào dự án quốc gia mà không vướng thủ tục phức tạp.

Những thay đổi này cho thấy luật đã chuyển từ “đào tạo theo số lượng” sang “tạo môi trường để nhân tài phát triển và cống hiến”.

Đào tạo thế hệ mới gắn với công nghệ mới nổi

Một thách thức lớn là chương trình đào tạo ở nhiều trường đại học vẫn chậm cập nhật với công nghệ mới nổi như trí tuệ nhân tạo, công nghệ lượng tử, công nghệ sinh học hay năng lượng tái tạo. Luật 2025 yêu cầu xây dựng hệ thống dự báo nhu cầu nhân lực dài hạn, từ đó định hướng chương trình đào tạo.

Điều này đồng nghĩa, thay vì đào tạo dàn trải, Việt Nam cần tập trung vào một số lĩnh vực mũi nhọn, gắn kết chặt chẽ giữa đại học và doanh nghiệp. Hình thức đào tạo kép – vừa học trong trường vừa thực hành tại doanh nghiệp – cần được khuyến khích để sinh viên có kỹ năng thực tiễn ngay khi tốt nghiệp.

Ngoài ra, luật cũng mở đường cho việc liên kết đào tạo quốc tế. Đây là cơ hội để các trường Việt Nam hợp tác với các trường top đầu thế giới, trao đổi giảng viên, chuyển giao chương trình và tạo ra thế hệ nhân lực có năng lực hội nhập.

Thu hút và giữ chân chuyên gia – chìa khóa bứt phá

Không chỉ đào tạo, câu chuyện then chốt là thu hút và giữ chân nhân lực. Trong bối cảnh kinh tế số, chuyên gia giỏi hoàn toàn có thể làm việc xuyên biên giới mà không cần di cư. Điều này vừa là thách thức vừa là cơ hội cho Việt Nam.

Luật 2025 cho phép thiết lập cơ chế trả lương theo thỏa thuận, thậm chí vượt khung với các vị trí đặc thù. Đây là bước đột phá, bởi trước đây, mức lương trong cơ quan nghiên cứu công lập khó có thể cạnh tranh với khu vực tư nhân. Bên cạnh tài chính, môi trường nghiên cứu tự do, minh bạch và có điều kiện tiếp cận hạ tầng hiện đại cũng là yếu tố quyết định.

Kinh nghiệm từ Hàn Quốc, Israel cho thấy: chính sách “mời gọi chuyên gia kiều bào” chỉ thành công khi gắn liền với việc trao quyền nghiên cứu độc lập, cấp ngân sách trực tiếp cho nhóm nghiên cứu và cam kết hỗ trợ dài hạn. Việt Nam nếu muốn tạo bứt phá, cần vận dụng linh hoạt những bài học này.

Tầm nhìn dài hạn: nhân lực là vốn xã hội

Điểm quan trọng nhất mà Luật KH&CN 2025 nhấn mạnh là coi nhân lực không chỉ là nguồn lao động, mà là vốn xã hội – nền tảng để đất nước bước vào nền kinh tế tri thức. Do đó, phát triển nhân lực phải đi cùng với chính sách xã hội: nhà ở, y tế, môi trường làm việc và cơ hội thăng tiến.

Chỉ khi con người cảm thấy được trân trọng và có cơ hội phát triển toàn diện, họ mới gắn bó và cống hiến. Đây là triết lý mà nhiều quốc gia phát triển đã áp dụng, và Việt Nam cần kiên định theo hướng này.

Đức Tài