Những chia sẻ từ các học giả uy tín, đặc biệt là Giáo sư vật lý lý thuyết Ulf Danielsson – thành viên kiêm thư ký khoa học của Ủy ban Nobel Vật lý, đã cung cấp một cái nhìn sâu sắc vào cách thức hoạt động và những thay đổi đang diễn ra trong "hậu trường" xét duyệt giải thưởng danh giá này.

 Các bước lựa chọn: Từ để cử kín đến công bố cuối cùng

Giải Nobel, được quản lý bởi các tổ chức hàn lâm Thụy Điển, vận hành theo một quy trình chặt chẽ và kéo dài gần một năm, bắt đầu từ mùa thu năm trước.

Theo Giáo sư Danielsson, để có thể được xem xét trao Giải Nobel, ứng viên bắt buộc phải được đề cử. Quá trình đề cử bắt đầu vào mùa thu năm trước. Các học giả và tổ chức được mời đề cử gửi danh sách của mình.

Viện Hàn lâm Khoa học Hoàng gia Thụy Điển chịu trách nhiệm bổ nhiệm các Ủy ban Nobel cho từng lĩnh vực (Vật lý, Hóa học, Văn học...). Các ủy ban này, với ít nhất 5 thành viên chính thức, có nhiệm vụ rà soát tất cả đề cử từ khắp nơi trên thế giới.

Trong quá trình này, các ủy ban gửi yêu cầu phản biện tới các chuyên gia hàng đầu trong lĩnh vực liên quan trên toàn cầu. Các chuyên gia đánh giá ứng viên và công trình nghiên cứu của họ.

Một yếu tố làm nên tính khách quan và uy tín của giải thưởng là quy định về tính bảo mật. Theo Giáo sư Danielsson, tất cả báo cáo phản biện, ý kiến đóng góp trong quá trình xét duyệt đều được lưu giữ bí mật ít nhất 50 năm. Điều này nhằm tạo điều kiện cho chuyên gia có thể bày tỏ quan điểm một cách thẳng thắn và trung thực mà không ngại bị dò xét hay ảnh hưởng.

Quá trình xét duyệt được đẩy lên sớm hơn vài tháng so với trước đây để đảm bảo dòng thông tin luôn được cập nhật. Đến tháng 8 năm sau, ủy ban tổ chức cuộc họp quan trọng nhất để đưa ra kết luận về người đoạt giải. Đầu tháng 10, đề xuất này sẽ được Viện Hàn lâm phê duyệt và chính thức công bố.

"Và thế là hết. Chúng tôi không chấp nhận bất kỳ kháng nghị hoặc thay đổi nào sau đó," Giáo sư Danielsson khẳng định, nhấn mạnh sự dứt khoát và minh bạch của quy trình.

Những nguyên tắc cốt lõi: Tinh thần khoa học và không xét quốc tịch

Nguyên tắc tối thượng chi phối mọi quyết định là tiêu chí "mang lại lợi ích lớn nhất cho nhân loại". Điều này có thể là ứng dụng thực tế giúp cải thiện thế giới hoặc những nghiên cứu nền tảng mở đường cho tương lai của khoa học cơ bản.

Riêng với lĩnh vực Vật lý, Ủy ban đặc biệt lưu tâm tới tính phát hiện (discovery) – những lý thuyết, quan sát hay thực nghiệm đột phá, và phát minh (invention) – những thứ có thể ứng dụng trực tiếp trong khoa học hoặc đời sống thường nhật.

Một trong những nguyên tắc cốt lõi tạo nên giá trị toàn cầu của Giải Nobel là sự không xét tới yếu tố quốc tịch. "Người đoạt Giải Nobel có thể tới từ bất kỳ nơi đâu trên thế giới," Giáo sư Danielsson nhấn mạnh. Điều này đồng nghĩa, mọi học giả, bao gồm cả người Việt, đều có cơ hội được đề cử và nhận Giải Nobel nếu công trình của họ đáp ứng tiêu chí.

Trên thực tế, Việt Nam đã từng có một người được trao Giải Nobel Hòa bình: nhà ngoại giao Lê Đức Thọ vào năm 1973. Mặc dù ông là một trong hai người từng tự nguyện từ chối nhận giải, vinh dự này vẫn khẳng định tầm ảnh hưởng và sự đóng góp của người Việt đối với hòa bình thế giới.

Giải Nobel không chỉ là sự tôn vinh quá khứ mà còn phản ánh sự thay đổi và phát triển của khoa học hiện đại.

Giáo sư Danielsson chỉ ra một tín hiệu tích cực: số nhà khoa học nữ được nhận Nobel Vật lý đang tăng lên. Mặc dù giai đoạn 1901-2024 chỉ có 5/226 nhà khoa học nữ được trao Nobel Vật lý, nhưng 3 trong số 5 người đó đã được vinh danh trong thời gian ông Danielsson có mặt trong Ủy ban, cụ thể là Donna Strickland (2018), Andrea Ghez (2020) và Anne L'Huillier (2023).

Khoảng cách trao giải giữa các nhà khoa học nữ đã không còn kéo dài hàng chục năm như ở thế kỷ 20. Điều này cho thấy cách thức nghiên cứu và ghi nhận thành tựu khoa học đang trở nên đa dạng và cởi mở hơn.

Trong lĩnh vực Vật lý, các lĩnh vực trao giải cũng đang được mở rộng, liên tục được tái định nghĩa để phù hợp với bối cảnh đương đại. Giải Nobel Vật lý không còn chỉ giới hạn ở vật lý hạt hay vật lý nguyên tử, mà đã vinh danh các lĩnh vực mới như vũ trụ học, thiên văn vật lý. Thậm chí, Giáo sư Danielsson tiết lộ rằng lĩnh vực Trí tuệ Nhân tạo (AI) – một ứng dụng có nguồn gốc từ ngành vật lý cơ bản và vật lý lý thuyết – cũng đã được xem xét trao giải vào năm 2024.

Nhà sử học Gustav Källstrand, giám tuyển cấp cao ở Bảo tàng Giải Nobel (Thụy Điển), đã bật mí một góc nhìn thú vị về bí quyết thành công của các chủ nhân giải thưởng. Ngoài những yếu tố quen thuộc như chăm chỉ, đam mê, lòng can đảm, còn có sự xuất hiện của cụm từ... "bất kính" (disrespect).

"Bất kính ở đây không mang nghĩa 'thô lỗ', mà là không quá tôn phục quyền uy hay những tri thức đã được chứng minh từ trước. Đó là tinh thần dám nghĩ khác," ông Källstrand nhấn mạnh. Không hề có một "công thức" nào cố định để đạt Giải Nobel, mà nó đến từ sự sáng tạo và lòng dũng cảm thách thức hiện trạng.

Giải Nobel đã trở thành một biểu tượng toàn cầu không chỉ nhờ quy trình xét chọn nghiêm ngặt mà còn ở bề dày lịch sử và tầm ảnh hưởng rộng lớn. Ông Källstrand chỉ ra một di sản quan trọng của giải:

"Giải Nobel đã đưa các học giả trở thành đại sứ cho khoa học".

Đáng chú ý hơn, ông Källstrand nhận thấy sự thay đổi về giấc mơ của các nhà lãnh đạo qua các thời kỳ. Cách đây 100 năm, chính trị gia mơ ước trở thành anh hùng chiến tranh. Còn ngày nay, họ lại mơ ước được trao Nobel Hòa bình.

"Và dù chúng ta vẫn chưa đảm bảo được hòa bình trên toàn cầu, thế giới này chắc chắn sẽ tốt đẹp hơn khi các nhà lãnh đạo mơ về hòa bình thay vì chiến tranh," ông Källstrand khẳng định.

Di sản của Alfred Nobel đã và đang tạo ra một ảnh hưởng tích cực: đặt tri thức, khoa học và hòa bình lên vị trí cao nhất trong những khát vọng của nhân loại.

Giải Nobel Sinh lý học hay Y học 2025 sẽ thông báo sớm nhất vào hôm nay, 6.10, mở màn cho chuỗi công bố kéo dài. Theo sau đó là Giải Nobel Vật lý, Hóa học, Văn chương, Hòa bình, Kinh tế công bố lần lượt vào các ngày 7, 8, 9, 10 và 13.10. Lễ trao giải sẽ được tổ chức vào tháng 12, đúng vào ngày mất của Alfred Nobel.

Vân Trang