Tìm về cội nguồn lịch sử - văn hóa, với dòng Mã giang, là hành trình đi qua các nền văn hóa cổ xứ Thanh, đúng như nhận định của cố nhà nghiên cứu Hoàng Tuấn Phổ khi viết cuốn sách “Tinh hoa văn hóa xứ Thanh” (2019, Nxb Thanh Hóa): “Những trang sử đá chứng minh người nguyên thủy tối cổ trên miền đất xứ Thanh từ người vượn - vượn người đứng thẳng lên bằng hai chân và bắt đầu làm ra công cụ kỹ thuật rìu đá đầu tiên từ những mảnh bazan để lao động sản xuất. Công cụ được cải tiến dần qua các thời kỳ, các giai đoạn theo tiến trình lịch sử đồ đá rồi đồ đồng với nền văn minh Đông Sơn chói lọi, đều diễn ra hai bên bờ sông Mã”.

Núi Đọ nằm bên bờ hữu ngạn, nơi hợp lưu giữa sông Chu và sông Mã. Nơi đây, các nhà khảo cổ học đã tìm thấy các di vật bằng đá như: rìu tay, công cụ chặt thô, hạch đá, mảnh tước... mang dấu ấn kỹ thuật ghè đẽo thô sơ của con người thời nguyên thủy. Vì lẽ đó, di chỉ núi Đọ được ví như “Công xưởng nguyên thủy” - nơi chứng kiến “buổi bình minh loài người” trên mảnh đất xứ Thanh.

Dọc sông Mã người ta còn tìm thấy dấu vết tồn tại người nguyên thủy ở núi Nuông, núi Quan Yên (Yên Định), núi Nổ (xã Vĩnh An, huyện Vĩnh Lộc). Trống đồng - Biểu tượng, “mặt trời” rực rỡ của nền văn hóa Đông Sơn cũng được tìm thấy tại ngôi làng cổ ven bờ sông Mã. Nhà bác học Nga nổi tiếng R.Yuvipperơ đã nhận định: “Từ buổi ban đầu của thời đại đồ Đá cũ, châu Âu cổ đại đã phải quay mặt về phương đông”. GS Sử học Phạm Huy Thông viết: “Người Việt cổ đã có thời làm chủ một cuộc sống huy hoàng với văn hóa Đông Sơn, với các vua Hùng. Di tích Đông Sơn bên bờ sông Mã chứng tỏ tài năng xuất chúng về phát minh và đúc trống đồng văn minh hơn Âu Châu ngang thời của người Việt cổ”.

Không chỉ là nơi lưu dấu vết thời Tiền sử - Sơ sử, sông Mã ghi dấu bao sự kiện lịch sử trọng đại, oai hùng suốt 2 cuộc kháng chiến trường kỳ của dân tộc. Bao bom đạn đã chìm sâu vào lòng sông, cùng với đó là bao máu đào nhuộm sắc, bao cuộc đời hy sinh, bao tuổi xuân nằm lại bên dòng sông ấy. Hàm Rồng - sông Mã đã trở thành huyền thoại, nơi ghi dấu bao chiến công oai hùng của một thời kiên cường, anh dũng chiến đấu giành độc lập cho dân tộc, tự do cho Nhân dân.

PV