Trong một buổi tư vấn gần đây, đại diện một startup công nghệ chia sẻ rằng họ đã có hàng chục nghìn người dùng, có khách hàng trả phí và được đánh giá tích cực bởi các nhà tăng tốc. Nhưng khi bước vào phòng họp với ngân hàng và quỹ đầu tư, câu hỏi đầu tiên vẫn là: “Tài sản đảm bảo đâu? Phần mềm đã định giá chưa? Có đăng ký bản quyền không? Có ghi nhận vào báo cáo tài chính không?” Họ im lặng. Họ chưa từng coi đó là tài sản. Phần mềm là sản phẩm kỹ thuật, dữ liệu là “by-product”, ý tưởng là thứ hình, không ai nghĩ đến chuyện phải đăng ký, ghi sổ hay bảo hộ. Và vì thế, dù có tiềm năng tăng trưởng, doanh nghiệp vẫn không thể gọi vốn, không thể thế chấp, không thể chứng minh giá trị.

Rất nhiều doanh nghiệp Việt, đặc biệt là startup công nghệ, thiết kế, sản xuất kỹ thuật cao, đang sở hữu tài sản trí tuệ có giá trị thật sự: phần mềm, nền tảng, thuật toán, nhãn hiệu, thiết kế kỹ thuật, danh mục dữ liệu người dùng. Nhưng thay vì được coi là tài sản, những giá trị này thường bị xếp vào nhóm “chi phí R&D”. Không có đăng ký, không có định giá, không có ghi nhận kế toán, thì dù có sáng tạo cũng không biến được thành tài sản. Mà đã không có tài sản, thì sẽ không có khả năng vay vốn, kêu gọi đầu tư, hay bảo vệ lợi thế cạnh tranh.

Điểm nghẽn nằm ở ba tầng. Thứ nhất là tư duy quản trị. Không ít doanh nghiệp vẫn xem tài sản trí tuệ như một thứ “có thì tốt, không có cũng chẳng sao”. Họ không xác lập quyền sở hữu, không cập nhật giá trị, không tích hợp IP vào chiến lược kinh doanh. Trong khi đó, đối thủ quốc tế có thể bỏ vốn lớn để mua lại đúng công nghệ ấy, bởi họ hiểu rằng IP chính là một loại quyền lực trong thị trường hiện đại.

Thứ hai là năng lực nội bộ. Phần lớn doanh nghiệp Việt không có bộ phận chuyên trách IP, không có cố vấn chiến lược, không biết quy trình định giá hay ghi nhận IP theo chuẩn mực quốc tế IAS 38. Khi bị sao chép, họ không có cơ sở khởi kiện. Khi muốn chuyển nhượng, họ không có gì để chứng minh. Tài sản vô hình, vì thế trở thành “vô giá trị” trên giấy tờ.

Thứ ba là thiếu liên kết hệ sinh thái. Doanh nghiệp chưa kết nối với đơn vị định giá IP, chưa biết cách làm việc với ngân hàng về tài sản vô hình, chưa tiếp cận các quỹ đầu tư có kinh nghiệm thẩm định IP. Khi một hệ sinh thái chưa hình thành, tài sản trí tuệ - dù có - cũng khó đi được vào đời sống tài chính.

Hậu quả là sáng tạo không được bảo vệ sẽ trở thành “món quà miễn phí” cho đối thủ. Không hiếm những trường hợp startup Việt bị 'copy' ý tưởng, sao chép thiết kế, hoặc thậm chí bị chính đối tác thương mại nước ngoài đăng ký bản quyền trước, khiến chủ nhân thực sự phải bỏ tiền mua lại. Khi doanh nghiệp không coi IP là tài sản, họ mặc nhiên để sáng tạo trở thành tài nguyên chung – ai đăng ký trước thì thắng. Trong khi đó, ở các nền kinh tế phát triển, IP từ lâu đã được ghi nhận như tài sản tài chính, có thể góp vốn, định giá, thế chấp, chuyển nhượng, gọi vốn và bảo hiểm.

Nhưng “tài sản hoá” ý tưởng không xa vời. Doanh nghiệp hoàn toàn có thể bắt đầu từ những bước nhỏ: đăng ký quyền sở hữu trí tuệ cho phần mềm, thương hiệu, kiểu dáng, sáng chế; định danh và định giá IP theo chuẩn mực kế toán; tích hợp IP vào chiến lược doanh nghiệp, xác định rõ đâu là tài sản lõi, đâu là đòn bẩy tăng trưởng; và xây dựng một bộ phận, dù chỉ nhỏ, chuyên trách theo dõi, cập nhật, khai thác IP. Khi đó, tài sản trí tuệ sẽ thực sự “sống” trong hệ thống vận hành doanh nghiệp, thay vì chỉ nằm trên danh thiếp hay slide giới thiệu.

Coi nhẹ IP có thể là chiến lược tiết kiệm chi phí ngắn hạn, nhưng chắc chắn là một sai lầm dài hạn. Trong bối cảnh thị trường quốc tế yêu cầu minh bạch, định giá và báo cáo tài chính rõ ràng, IP chính là “chứng minh thư” của doanh nghiệp sáng tạo. Tư duy tài sản hoá không chỉ là đặc quyền của startup công nghệ. Đó phải trở thành năng lực cốt lõi của mọi doanh nghiệp Việt, từ nông nghiệp công nghệ cao, sản xuất linh kiện, thiết kế nội thất, phần mềm, AI, dữ liệu đến thương mại điện tử. Nếu không thay đổi tư duy, sáng tạo Việt sẽ tiếp tục bị đánh giá thấp, bị chuyển nhượng rẻ mạt, hoặc tệ hơn, bị mất quyền ngay trên sân nhà.

Luật sư Trương Anh Tú - Chủ tịch TAT Law Firm, Ủy viên Thường vụ Trung ương Hội Kinh tế Môi trường Việt Nam.

Ông là chuyên gia pháp lý về sở hữu trí tuệ, tài sản vô hình và chuyển đổi thể chế đổi mới sáng tạo. Với kinh nghiệm nhiều năm tư vấn và bảo vệ doanh nghiệp, ông nhấn mạnh: “Tài sản trí tuệ không thể tự sinh lời nếu doanh nghiệp không chủ động quản trị, bảo hộ và tích hợp IP vào chiến lược tăng trưởng.”

Luật sư Trương Anh Tú/ TAT Law Firm