Quan họ Bắc Ninh - Tinh hoa văn hóa Kinh Bắc

Dân ca Quan họ Bắc Ninh là một biểu tượng văn hóa đặc trưng của người Việt, nổi tiếng với sự kết hợp tinh tế giữa âm nhạc và lời ca đối hát giữa nam và nữ. Dân ca Quan họ thường xuất hiện trong các dịp lễ hội, tiệc cưới và các sự kiện truyền thống, đóng vai trò quan trọng trong việc tôn vinh văn hóa và bản sắc dân tộc. Từ nguồn gốc bản địa, dân ca quan họ Bắc Ninh đã lan rộng ra khắp các vùng miền trong và ngoài nước, góp phần làm phong phú và đa dạng hóa di sản văn hóa âm nhạc của Việt Nam.

Nguồn gốc và sự phát triển

Dân ca Quan họ Bắc Ninh được hình thành khá lâu đời, do cộng đồng người Việt (Kinh) ở 49 làng quan họ và một số làng lân cận thuộc hai tỉnh Bắc Ninh và Bắc Giang hiện nay của Việt Nam sáng tạo ra. Đây là loại hình nghệ thuật diễn xướng dân gian độc đáo, mang đậm nét văn hóa làng xã của miền Bắc Việt Nam. Theo các tài liệu lịch sử, quan họ đã xuất hiện từ hàng trăm năm trước, bắt nguồn từ những cuộc hát đối đáp giao duyên giữa nam và nữ trong các dịp lễ hội làng.

Trải qua thời gian, dân ca Quan họ Bắc Ninh không chỉ là một hình thức giải trí mà còn trở thành một phần của cuộc sống tinh thần và văn hóa của cộng đồng. Đến nay, tại Bắc Ninh và Bắc Giang, vẫn còn 49 làng quan họ gốc – nơi lưu giữ những nét nguyên sơ nhất của loại hình nghệ thuật này. 

Đặc trưng của dân ca quan họ Bắc Ninh

Dân ca Quan họ Bắc Ninh có nhiều điểm khác biệt so với các thể loại dân ca khác của Việt Nam, từ lối hát, lời ca cho đến phong cách biểu diễn. Lối hát đối đáp nam, nữ, một cặp nam hát đối với một cặp nữ. Mỗi cặp nam hay nữ phân công người hát dẫn, người hát luồn nhưng giọng của hai người trong một cặp hát phải hòa âm, đồng thanh để nghe như một (tuy hai mà một). Trong hát dân ca Quan họ Bắc Ninh, một cặp nữ của làng này hát với một cặp nam của làng kia bằng một bài hát cùng giai điệu, khác về ca từ và đối giọng. 

Các bài ca Quan họ Bắc Ninh là những bài ca với một chủ đề: Tình yêu nam nữ, những lời ca mộc mạc, trữ tình, đằm thắm, gắn với không gian của đồng quê, lễ hội. Vì thế, bao đời nay, những bài dân ca Quan họ luôn cuốn hút và làm say đắm lòng người. Nỗi buồn man mác sâu lắng khi chia xa, nỗi vui mừng khôn xiết, sự thổn thức của con tim khi được gặp lại nhau sau thời gian xa cách thể hiện trong các lời ca Quan họ Bắc Ninh luôn chinh phục trái tim các thế hệ con người.

Quan họ Bắc Ninh – Hành trình vươn ra thế giới

Ngày 30/9/2009, dân ca Quan họ Bắc Ninh chính thức được UNESCO công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại. Với những giá trị đã được cả thế giới công nhận, di sản văn hóa quan họ thực sự là nguồn tài nguyên hấp dẫn khách du lịch trong và ngoài nước. Sức sống bền bỉ, trường tồn của những câu hát trao gửi vẫn thu hút và tạo ấn tượng bền sâu với du khách, góp phần quảng bá, đưa hình ảnh Việt Nam ra với thế giới và bạn bè năm châu.

Trong những năm qua, Bắc Ninh đã thực hiện tốt các nội dung Việt Nam cam kết với UNESCO về bảo tồn Dân ca Quan họ, như truyền dạy, phục dựng không gian diễn xướng truyền thống, tuyên truyền quảng bá ra thế giới; đầu tư cơ sở vật chất... nhằm giữ gìn, bảo vệ và tiếp tục phát huy giá trị độc đáo của di sản Dân ca Quan họ Bắc Ninh. 

Tiêu biểu có thể kể đến Dự án “Bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể Dân ca Quan họ Bắc Ninh giai đoạn 1 (2010-2011)”; Đề án “Bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể Dân ca Quan họ Bắc Ninh và Ca trù giai đoạn 2013-2020”; Đề án “Bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể Dân ca Quan họ Bắc Ninh và Ca trù giai đoạn 2013-2020”; Kế hoạch tiếp tục bảo tồn và phát huy giá trị Dân ca Quan họ Bắc Ninh - Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại đến năm 2022; Kế hoạch số 555/KH-UBND ngày 15/12/2022 của UBND tỉnh về tổ chức Festival “Về miền Quan họ- 2023”, kết nối tinh hoa các di sản văn hoá phi vật thể được UNESCO công nhận...

Quan họ Bắc Ninh trong đời sống hiện đại

Dù xã hội ngày càng phát triển, Quan họ vẫn giữ được sức sống mãnh liệt, không chỉ xuất hiện trong các lễ hội mà còn được biểu diễn trong các chương trình nghệ thuật lớn, kết hợp với những loại hình âm nhạc hiện đại để tạo nên những sắc thái mới, hấp dẫn hơn với giới trẻ.

Bên cạnh đó, Quan họ cũng trở thành một trong những điểm nhấn trong du lịch Bắc Ninh. Du khách khi đến đây không chỉ được tham quan những di tích lịch sử nổi tiếng như Đền Đô, Chùa Dâu, Chùa Phật Tích mà còn có cơ hội trải nghiệm hát Quan họ trên thuyền - một hoạt động vô cùng độc đáo, mang đậm chất Bắc Ninh.

Chương trình trải nghiệm Du xuân miền Quan họ 2025 tại Bảo tàng tỉnh Bắc Ninh nhằm hướng công chúng, đặc biệt là giới trẻ đến những giá trị truyền thống tốt đẹp của dân tộc, mang lại không khí đón Tết vui xuân an vui, ý nghĩa, đồng thời quảng bá văn hóa, hình ảnh quê hương Bắc Ninh đổi mới, năng động, phát triển và giàu bản sắc văn hóa, thân thiện, mến khách đối với bạn bè trong nước và quốc tế.

Quan họ Bắc Ninh không chỉ là một thể loại dân ca, mà còn là linh hồn của vùng Kinh Bắc, một phần không thể thiếu trong văn hóa Việt Nam. Trải qua bao thăng trầm, quan họ vẫn bền bỉ, không ngừng phát triển, minh chứng cho sức sống mạnh mẽ của nghệ thuật truyền thống.

Trong dòng chảy hiện đại, tiếng hát Quan họ vẫn vang lên, ngọt ngào, sâu lắng, giữ trọn hồn quê và tình người xứ Bắc. Đó chính là minh chứng cho sự trường tồn của một di sản văn hóa phi vật thể quý giá, giúp kết nối các thế hệ và góp phần làm giàu thêm bản sắc văn hóa Việt Nam.

Như Quý