Các thành tựu của công nghệ sinh học thế hệ mới đang đưa nhân loại tiến một bước dài về năng lực điều khiển vật chất sống. Thế nhưng, đi cùng với sự tiến bộ ấy là một vùng xám của đạo đức khoa học, nơi những câu hỏi không dễ trả lời ngày càng hiển hiện rõ ràng: Chúng ta được phép làm gì? Và đến đâu là quá giới hạn?

Khi con người bắt đầu viết lại mã sống

Công nghệ chỉnh sửa gen, đặc biệt là CRISPR-Cas9, cho phép các nhà khoa học can thiệp trực tiếp vào DNA của sinh vật, thậm chí cả phôi người. Thành tựu này mở ra triển vọng chữa trị các bệnh nan y, cải thiện chất lượng giống cây trồng, vật nuôi, thậm chí... thiết kế con người không bệnh tật, có trí tuệ vượt trội.

Vào năm 2018, một nhà khoa học Trung Quốc tuyên bố đã tạo ra hai bé gái chỉnh sửa gen để kháng HIV, khơi lên làn sóng tranh cãi toàn cầu. Nhiều người lên án hành vi này như một sự vi phạm đạo đức y sinh nghiêm trọng, bởi nó không chỉ làm thay đổi cấu trúc di truyền của cá nhân mà còn di truyền cho thế hệ sau, với rủi ro không thể lường trước.

Nhưng dù bị phản đối, cuộc chạy đua về gen người không dừng lại. Ở Mỹ, Hàn Quốc, Nhật Bản hay Anh, nhiều nghiên cứu đã lặng lẽ chuyển từ lý thuyết sang thực nghiệm, từ chuột sang người, từ điều trị sang nâng cấp sinh học. Thế giới đang đối mặt với câu hỏi không chỉ về năng lực công nghệ, mà về chuẩn mực đạo đức cốt lõi của loài người.

Khi sinh học không còn là quan sát, mà là chế tạo

Công nghệ sinh học thế hệ mới không chỉ can thiệp vào gen, mà còn tạo ra sinh vật nhân tạo, như vi khuẩn tổng hợp hoàn toàn từ dữ liệu máy tính, hay các cơ quan cấy ghép được in từ tế bào gốc. Đây là bước ngoặt khi sinh học không còn chỉ là "khoa học sự sống", mà là "kỹ thuật của sự sống".

Một số phòng thí nghiệm hiện đại đã tạo ra phôi thai nhân tạo không cần tinh trùng hay trứng, chỉ từ tế bào da được tái lập. Những thực thể này có thể phát triển đến giai đoạn có tim, mạch máu, não sơ khai… Đây không còn là giả tưởng. Đó là thực tại. Và chính sự thật đó đang đặt xã hội trước các câu hỏi nền tảng: Chúng ta có quyền tạo ra một sinh mệnh không qua sự kết nối tình cảm nào? Đâu là ranh giới giữa nghiên cứu và sinh sản, giữa sự sống và mô hình sống?

Nếu công nghệ cho phép tạo ra con người nhân tạo, vậy sự sống còn thiêng liêng không? Hay sẽ bị coi là sản phẩm của chuỗi lắp ráp sinh học?

Tiến bộ kỹ thuật không đồng nghĩa với tiến bộ xã hội

Từ góc độ lịch sử, không phải mọi tiến bộ khoa học đều mang lại lợi ích nhân văn nếu thiếu kiểm soát. Bom nguyên tử là một ví dụ điển hình về năng lượng bị sử dụng sai mục đích. Sinh học tổng hợp, công nghệ gen, công nghệ mô phỏng não người – tất cả đều tiềm ẩn nguy cơ nếu không đặt trong khuôn khổ đạo đức, luật pháp và văn hóa nhân loại.

Khi AI được dùng để hỗ trợ thiết kế gen, khi chip sinh học có thể gắn vào tế bào sống, câu hỏi không còn là "làm được không" mà là "có nên làm không". Những gì có thể tạo ra trong phòng thí nghiệm chưa chắc đã nên được đưa vào đời sống. Một xã hội tiến bộ không thể chỉ dựa vào khả năng kỹ thuật, mà còn cần một nền đạo lý đủ sâu để trả lời cho tương lai con người.

Nếu sinh học được thương mại hóa như công nghiệp, nếu cơ thể người bị định giá như thiết bị, nếu sự sống bị tối ưu như phần mềm – thì nhân loại có còn giữ được tính người?

Việt Nam đứng ở đâu trên bản đồ sinh học hiện đại?

Việt Nam có tiềm năng phát triển công nghệ sinh học, đặc biệt là trong lĩnh vực y dược, nông nghiệp và môi trường. Những bước đi như sản xuất vắc xin nội địa, nhân bản tế bào gốc, phân lập gen bệnh hiếm… cho thấy chúng ta không đứng ngoài cuộc.

Tuy nhiên, để không bị bỏ lại phía sau hoặc trở thành "bãi thử nghiệm" công nghệ từ bên ngoài, Việt Nam cần chủ động xây dựng hệ thống hành lang pháp lý, tiêu chuẩn đạo đức và chiến lược phát triển công nghệ sinh học có bản sắc riêng. Cần đầu tư mạnh cho nghiên cứu sinh học ứng dụng nhưng đồng thời cũng phải củng cố nền tảng đạo đức sinh học trong đào tạo, trong truyền thông và trong quản trị khoa học.

Đạo đức khoa học không thể là thứ “gắn thêm” vào sau. Đó phải là lõi của mọi quyết sách công nghệ, đặc biệt là công nghệ liên quan đến sự sống.

Công nghệ sinh học thế hệ mới đang mang lại hy vọng cho hàng triệu người. Nhưng nếu không được điều chỉnh bằng trách nhiệm đạo đức, sự tiến bộ ấy có thể trở thành con dao hai lưỡi. Nhân loại có thể chế tạo sự sống, nhưng không thể tạo ra nhân phẩm. Và chính vì vậy, trong cuộc chạy đua này, chậm mà đúng vẫn tốt hơn nhanh mà sai.

Đức Tài