Đây không chỉ là thay đổi kỹ thuật lập pháp – mà là bước chuyển tư duy lớn về thể chế, phá vỡ tâm lý sợ trách nhiệm, mở đường cho tư duy “dám nghĩ – dám làm” trong sáng tạo khoa học.

Từ “an toàn tuyệt đối” đến “thử nghiệm có kiểm soát”

Trước khi luật sửa đổi được ban hành, hệ thống pháp luật Việt Nam – đặc biệt trong lĩnh vực nghiên cứu và triển khai – thường mặc định nguyên tắc “phải đúng – phải an toàn – phải không sai sót”. Tuy nhiên, chính điều này lại vô tình cản trở việc thử nghiệm công nghệ mới, đặc biệt là những ý tưởng chưa có tiền lệ, hoặc chưa rõ khả năng ứng dụng thực tế.

Luật mới cho phép thực hiện các nhiệm vụ KHCN có yếu tố rủi ro, thí điểm công nghệ chưa hoàn chỉnh trong điều kiện kiểm soát, đồng thời yêu cầu bên tổ chức nhiệm vụ phải xây dựng kế hoạch quản trị rủi ro, đánh giá tác động và có cơ chế giám sát độc lập.

Đây là sự điều chỉnh quan trọng, vì khoa học bản chất là quá trình khám phá – mà đã khám phá thì không thể không có rủi ro. Nhiều quốc gia phát triển đã đi trước Việt Nam hàng chục năm trong tư duy này – và thành công.

Phá vỡ tâm lý “sợ trách nhiệm” – mở khóa sáng tạo

Không ít nhiệm vụ khoa học trước đây khi thất bại đã trở thành gánh nặng cho nhà khoa học: bị kiểm tra, truy thu, thậm chí xem là “sử dụng sai ngân sách”. Tâm lý đó khiến nhiều nhà nghiên cứu chọn an toàn – làm những đề tài mô phỏng, lặp lại, ít đột phá.

Với cơ chế “rủi ro có kiểm soát” được luật hóa, Việt Nam chuyển từ đánh giá theo kết quả rạch ròi sang đánh giá theo tính chất nghiên cứu, mức độ đổi mới, đóng góp về mặt tri thức. Nhà khoa học được khuyến khích dấn thân vào những hướng mới, có tiềm năng tạo ra đột phá – dù khả năng thành công không tuyệt đối.

Điều này còn đặc biệt quan trọng với các lĩnh vực công nghệ cao như: vật liệu mới, trí tuệ nhân tạo, sinh học tổng hợp, công nghệ môi trường, năng lượng tái tạo… nơi tốc độ đổi mới nhanh hơn cả quy trình pháp lý.

Đổi mới thể chế để nuôi dưỡng đổi mới công nghệ

Về bản chất, Luật đã chuyển đổi vai trò của Nhà nước trong lĩnh vực khoa học – từ “giám sát – quản lý” sang “kiến tạo – đồng hành”. Khi luật cho phép chấp nhận rủi ro có kiểm soát, nghĩa là hệ thống chính sách đang công nhận bản chất sáng tạo là cần thử – sai – sửa.

Thử nghiệm thất bại, nhưng có kiểm soát, vẫn là đóng góp giá trị – vì thất bại khoa học hôm nay có thể là nền tảng cho ứng dụng đột phá của ngày mai.

Luật mới đã trao lại cho khoa học một không gian đúng nghĩa: không gian của sáng tạo, không gian của khám phá, và không gian của tương lai.