Theo loạt bài: “Ai bảo vệ người tiêu dùng sau 3 tháng cao điểm?”, Tạp chí Sở hữu trí tuệ và Sáng tạo đã đăng tải các bài viết: Bài 1: Sở hữu trí tuệ trong bảo vệ người tiêu dùng trước hàng giả thực phẩm; Bài 2: Đợt cao điểm xử lý hàng giả thực phẩm: Nhanh nhưng có bền?; Bài 3: Doanh nghiệp bị làm giả – Im lặng có phải là tiếp tay?. Trong bài viết này, chúng tôi sẽ đi sâu vào phân tích vai trò của truyền thông và mạng xã hội trong chống hàng giả.

Một đêm giữa tháng 5, mạng xã hội bỗng dưng bùng nổ với thông tin: C.P. Vietnam “bán heo bệnh” ra thị trường. Người đăng tải tự xưng là người trong cuộc, kèm hình ảnh được cho là tại cơ sở giết mổ. Các hội nhóm tiêu dùng đồng loạt chia sẻ lại, trong khi người tiêu dùng hoang mang chưa biết thật giả ra sao thì phía C.P. Vietnam lập tức bác bỏ, ra thông cáo báo chí phản pháo mạnh mẽ và thậm chí đe dọa kiện người tố cáo. Đồng thời, một số báo từng là đối tác truyền thông của doanh nghiệp vội vàng đăng tin “đính chính” theo hướng bảo vệ thương hiệu.

Vụ việc đặt ra câu hỏi: Khi mạng xã hội trở thành “chiếc loa phóng thanh” cho cả tin thật lẫn tin giả, đâu là cơ chế kiểm soát? Và quan trọng hơn, ai sẽ giúp người tiêu dùng phân biệt được đâu là cảnh báo có trách nhiệm, đâu là “khủng bố truyền thông”?

Mạng xã hội - con dao hai lưỡi trong thời đại thông tin số

Không thể phủ nhận ưu điểm lớn nhất của truyền thông số: lan truyền thông tin với tốc độ ánh sáng, tiếp cận tới hàng triệu người chỉ trong vài giờ. Mạng xã hội đã giúp những người tiêu dùng yếu thế lên tiếng, cảnh báo cộng đồng, thậm chí góp phần “bóc trần” những hành vi gian lận mà báo chí truyền thống bỏ qua. Nhưng đồng thời, chính sự thiếu kiểm chứng và thao túng dễ dàng khiến nó trở thành công cụ gây hoang mang hàng loạt.

Vụ Highland Coffee năm 2019 là một ví dụ tiêu biểu. Một bức ảnh chụp “chuột trong bánh” được lan truyền chóng mặt. Dù sau đó chưa có xác minh chính thức, thương hiệu này vẫn hứng chịu làn sóng tẩy chay mạnh mẽ, cổ phiếu của đơn vị mẹ cũng lao dốc trên sàn chứng khoán. Không cần một bài báo điều tra dài kỳ, chỉ một tấm ảnh chưa rõ nguồn gốc cũng đủ khiến doanh nghiệp lao đao.

Gần đây hơn, hotgirl Ngân 98 bị xử phạt hành chính vì quảng cáo thực phẩm giảm cân không rõ nguồn gốc trên nền tảng mạng xã hội. Thế nhưng, sau án phạt, cô vẫn tiếp tục livestream bán hàng như chưa hề có gì xảy ra, thậm chí nhận thêm nhiều hợp đồng quảng bá sản phẩm mới. Điều này cho thấy sự thiếu răn đe của pháp luật và khoảng trống trong quản lý nội dung trên nền tảng số.

Trong vụ việc C.P. Vietnam, dù có dấu hiệu tố cáo từ người trong nội bộ – tức thông tin có thể kiểm chứng được – nhưng nhiều báo vẫn né tránh đăng tải. Bởi lẽ, thể loại điều tra ngày càng rủi ro và tốn kém, trong khi mô hình “gia công hàng giả – không nhãn mác – dán tem cuối cùng” lại đã quá phổ biến, đến mức giới làm nghề coi đó là “chuyện biết rồi, khổ lắm, nói mãi”.

Báo Lao Động mới đây có một bài viết công phu, cho thấy chỉ cần một phóng viên thường, không cần công nghệ cao siêu, vẫn có thể dễ dàng lật mặt các xưởng chuyên gia công mỹ phẩm, thực phẩm chức năng dỏm giá siêu rẻ với hàng loạt sản phẩm “Made in USA”, “Made in Japan” nhưng thực chất là hàng Việt trá hình. Điều đáng nói là nhiều cơ sở sản xuất này cũng gia công cả thực phẩm chế biến và dược phẩm – cho thấy mức độ phổ biến và tinh vi của hàng giả.

Và không phải lúc nào báo chí cũng vào cuộc kịp thời. Thậm chí, chỉ khi vụ việc viral đủ mạnh, cơ quan chức năng vào cuộc thì truyền thông mới “rục rịch đưa tin”. Tệ hơn, có những báo từng ký hợp đồng quảng bá thương hiệu lại cố tình đăng tin tích cực, nhằm xoa dịu khủng hoảng cho doanh nghiệp bị tố. Trong một số trường hợp, sự thiên lệch này còn làm xói mòn niềm tin của người đọc đối với báo chí.

Niềm tin người tiêu dùng đang dịch chuyển

Theo khảo sát của Nielsen Việt Nam 2024, có tới 71% người tiêu dùng tin vào đánh giá trên mạng xã hội hơn là thông tin từ báo chí truyền thống. Con số này phản ánh một thực trạng đáng lo: truyền thông chính thống đang mất dần vai trò “kiểm định thông tin”. Điều đó có thể đẩy xã hội vào trạng thái “nhiễu loạn thông tin”, khi thật giả lẫn lộn, còn người tiêu dùng thì mù mờ không biết nên tin ai.

Trong bối cảnh đó, không chỉ thương hiệu bị tổn hại, mà niềm tin vào cả hệ thống giám sát thị trường và pháp luật cũng bị bào mòn. Việc xử lý hành vi quảng cáo sai sự thật còn quá nhẹ, thiếu răn đe. Nhiều cá nhân, tổ chức vi phạm xong lại tiếp tục vi phạm, lặp đi lặp lại như một “nghề tay trái” có lợi nhuận cao.

Hướng đến một mô hình hợp tác ba bên

Để giảm thiểu các hệ lụy, một số quốc gia đã triển khai mô hình hợp tác giữa các hội ngành hàng – nền tảng số – và cơ quan truyền thông. Tại Hàn Quốc, các nền tảng như Naver, Kakao đã ký kết với Hiệp hội Người tiêu dùng và các nhà báo điều tra, cho phép gắn nhãn “đã kiểm chứng” cho những nội dung có nguồn gốc xác thực, đặc biệt liên quan đến thực phẩm và y tế.

Tại Việt Nam, Tạp chí Sở hữu Trí tuệ, các hội ngành hàng và cơ quan chức năng hoàn toàn có thể đề xuất ký kết hợp tác với các nền tảng như TikTok, Facebook, YouTube, thiết lập cơ chế gắn nhãn “đã xác minh”; "Hàng chất - Mác thật" và mở cổng phản hồi nhanh ba bên để người tiêu dùng, doanh nghiệp và nền tảng cùng giám sát thông tin. Cách làm này vừa hỗ trợ người tiêu dùng nhận diện hàng giả, vừa giảm rủi ro cho doanh nghiệp chân chính.

Khi báo chí và mạng xã hội biết phối hợp

Truyền thông trong thời đại số là một con dao hai lưỡi. Nếu được vận hành có trách nhiệm và được giám sát đa chiều, nó sẽ trở thành vũ khí mạnh mẽ để bảo vệ người tiêu dùng, chống lại hàng giả, hàng nhái. Nhưng nếu thả nổi, không kiểm chứng, nó sẽ tạo ra môi trường độc hại cho cả xã hội – nơi niềm tin trở nên khan hiếm, còn sự thật lại bị vùi lấp bởi những chiến dịch “tẩy trắng” có chủ đích.

Thông điệp không thể rõ ràng hơn: mạng xã hội, báo chí không thể thay thế kiểm chứng thực tế. Nhưng nếu biết phối hợp và hành động có trách nhiệm, chúng hoàn toàn có thể trở thành tuyến đầu trong cuộc chiến chống hàng giả – một cuộc chiến đang ngày càng phức tạp và dai dẳng.

“Nhìn thị trường hàng hóa nội địa mà xót xa”

Ông H.T.Đ - Một doanh nhân (đề nghị giấu tên) trong lĩnh vực sản xuất sản phẩm phụ gia cho biết, từ lâu doanh nghiệp của ông đã phải từ bỏ phân khúc hàng rẻ bán trong nước để chọn phân khúc hàng chuẩn – giá cao – xuất khẩu, vì họ xác định không thể cạnh tranh bằng hàng giá rẻ.

Theo ông Đ., hàng giả, hàng kém chất lượng gần như có mặt ở các loại sản phẩm đang có ngoài thị trường trong. “Nhìn thị trường hàng hóa nội địa mà xót xa. Đến thuốc họ còn làm giả và đưa vào trong quầy, trong bệnh viện được, thì không còn gì để nói. Người dân cần quyết tâm chính trị rất cao của lãnh đạo Đảng, Nhà nước thì mới có thể giải quyết được vấn nạn hàng giả đang rất trầm trọng ở nước ta hiện nay”.

“Hàng giả đang là vấn nạn ở nước ta. Chính phủ phải truy quét tới cùng để bảo vệ nền sản xuất chân chính trong nước, bảo vệ sức khỏe nhân dân”

Đây là quan điểm của Luật sư Dương Đức Tâm – Phó Giám đốc Công ty luật TNHH Đại Nam & Cộng sự (Đoàn Luật sư TP. Hà Nội). Theo Luật sư Tâm, các thiết chế nhà nước trong bảo vệ người tiêu dùng hiện nay tương đối đầy đủ, nhưng có tính chất “dàn hàng ngang”, chưa có lực lượng chủ lực. “Thanh tra tới thì quầy/kho đóng cửa, không cho vào kiểm tra, rồi đoàn lại phải về. Đây là hành vi thách thức. Thời gian tới, lực lượng Công an nên được trao trách nhiêm là lực lượng chủ đạo trong cuộc truy quét hàng giả. Còn Bộ Y tế, cần tập trung làm sạch thị trường thuốc và thực phẩm chức năng trước để làm gương, vì Bộ đang trực tiếp quản lý các sản phẩm này từ giấy phép tới chất lượng, thậm chí là việc nhập khẩu, đấu thầu thuốc”.

Luật sư Tâm cũng cho rằng, báo chí và mạng xã hội chân chính sẽ vẫn giữ vai trò quan trọng trong việc phát hiện, bóc phốt hàng giả, cơ quan quản lý nhà nước cũng sẽ phải tăng cường quản lý hoạt động báo chí và mạng xã hội trong thời kỳ số hóa, để hạn chế tình trạng tạo thông tin giả để cạnh tranh không lành mạnh, vi phạm pháp luật.

Phạm Tài – Nhật Linh