Thành công của Nước mắm Phú Quốc và Cà phê Buôn Ma Thuột được bảo hộ tại Liên minh Châu Âu (EU) đã chứng minh vai trò tiên phong của CDĐL, nhưng cũng bộc lộ những thách thức lớn về quản lý chất lượng và chống lạm dụng thương hiệu.

Trong cuộc đua xuất khẩu nông sản toàn cầu, việc chỉ dựa vào số lượng và giá rẻ đã không còn hiệu quả. Chỉ dẫn Địa lý (CDĐL) trở thành giải pháp cốt lõi để các sản phẩm đặc trưng Việt Nam thoát khỏi "vòng luẩn quẩn" đó.

CDĐL là bằng chứng pháp lý chứng nhận một sản phẩm có chất lượng, uy tín hoặc đặc tính chủ yếu do điều kiện địa lý (thổ nhưỡng, khí hậu, kỹ thuật truyền thống) quy định. Đây không chỉ là một văn bằng mà còn là lời cam kết về nguồn gốc và chất lượng.

Thực tế cho thấy, việc bảo hộ CDĐL mang lại lợi ích kinh tế vượt trội: sản phẩm có CDĐL thường đạt mức tăng giá từ 20% đến 50%, thậm chí tăng gấp đôi, sau khi được cấp bảo hộ. Quan trọng hơn, CDĐL là điều kiện tiên quyết để các đặc sản Việt Nam được bảo hộ tại các thị trường khó tính theo các Hiệp định Thương mại Tự do (FTA), đặc biệt là Hiệp định EVFTA với EU.

Nước mắm Phú Quốc, với lịch sử hơn 200 năm, đã trở thành niềm tự hào khi là sản phẩm đầu tiên của Đông Nam Á được Liên minh Châu Âu (EU) cấp văn bằng bảo hộ Tên gọi Xuất xứ được bảo hộ (PDO) vào năm 2012.

Thành công này đã mở ra một kỷ nguyên mới cho sản phẩm. Sau 10 năm được bảo hộ (2014-2024), số lượng doanh nghiệp sử dụng CDĐL tại Phú Quốc đã tăng từ 9 lên 21 đơn vị, sản lượng nước mắm đạt chuẩn cũng tăng mạnh, vươn tới các thị trường cao cấp như Pháp, Mỹ, và Nhật Bản. Việc bảo hộ PDO đã giúp sản phẩm có mức giá tốt hơn, đồng thời EU có cơ sở pháp lý để xử lý các vi phạm xâm phạm quyền CDĐL ngay trên lãnh thổ của 27 quốc gia thành viên.

Tuy nhiên, việc quản lý một thương hiệu có tính cộng đồng và giá trị quốc tế như vậy không hề dễ dàng. Sản lượng nước mắm Phú Quốc khoảng 25-30 triệu lít/năm, nhưng sản phẩm này vẫn đối mặt với các thách thức lớn như: Một số doanh nghiệp vẫn bán nguyên liệu thô để các công ty khác mua lại làm nước mắm pha chế, gây lẫn lộn thị trường; Chi phí tuân thủ quy trình CDĐL khá cao, đồng thời việc kiểm soát chất lượng nguyên liệu cá cơm và quy trình ủ chượp cần sự giám sát chặt chẽ và đồng bộ hơn nữa từ cơ quan quản lý.  

Nếu Phú Quốc là sản phẩm đi đầu, thì Cà phê Buôn Ma Thuột là ví dụ về sự khai thác hiệu quả các Hiệp định.

Được Cục Sở hữu trí tuệ cấp bảo hộ CDĐL từ năm 2005, "Buon Ma Thuot Coffee" đã tận dụng Hiệp định EVFTA để được bảo hộ CDĐL tại 27 quốc gia EU. Tính đến nay, nhãn hiệu này đã được bảo hộ tại tổng cộng 32 quốc gia và vùng lãnh thổ với các hình thức khác nhau.

Việc được bảo hộ đã mang lại lợi thế kép cho cà phê Buôn Ma Thuột, đặc biệt là cà phê Robusta, mặt hàng chủ lực của Việt Nam: Thuế suất giảm về 0% theo EVFTA, tăng tính cạnh tranh về giá; Giúp sản phẩm cà phê Robusta Việt Nam dần chuyển hướng từ việc chỉ tập trung vào khối lượng sang phát triển thương hiệu cà phê đặc sản, cao cấp.  

Lời giải cho bài toán "Sau khi được bảo hộ" 

Mặc dù CDĐL đã mang lại cơ hội lớn, nhưng thách thức quản lý "sau khi được bảo hộ" vẫn là điểm nghẽn của Việt Nam.

Quyền đăng ký CDĐL thuộc về Nhà nước, nhưng việc tổ chức, quản lý và vận hành lại giao cho các hiệp hội, tổ chức tập thể địa phương. Sự thiếu đồng bộ này dễ dẫn đến lỏng lẻo trong khâu kiểm soát chất lượng, khiến CDĐL chưa được khai thác hiệu quả tối đa.

Theo các chuyên gia, để CDĐL thực sự là "hộ chiếu xanh" bền vững, cần tập trung vào các giải pháp:

Hoàn thiện Pháp luật: Quy định rõ ràng hơn về xử lý hành vi xâm phạm, tăng mức phạt tiền theo giá trị hàng hóa vi phạm để đủ sức răn đe.

Siết chặt Quản trị: Cơ quan quản lý cần yêu cầu Quy chế sử dụng CDĐL chi tiết và nghiêm ngặt hơn, đồng thời tăng cường truy xuất nguồn gốc sản phẩm.

Đầu tư Xúc tiến Thương mại: Phát triển chiến lược tiếp thị hiệu quả, đưa CDĐL trở thành biểu tượng niềm tin của người tiêu dùng trong nước và quốc tế.

Chỉ khi vượt qua được các thách thức quản lý, CDĐL mới không chỉ là một văn bằng, mà là đòn bẩy kinh tế thực sự cho hàng trăm đặc sản địa phương Việt Nam.

Hương Mi