LTS: Lời giới thiệu cho loạt bài: “Ai bảo vệ người tiêu dùng sau 3 tháng cao điểm?”

Từ ngày 15/5/2025, Bộ Công an đã khởi động đợt cao điểm kéo dài 3 tháng nhằm truy quét hàng giả, hàng lậu và gian lận thương mại, đặc biệt trong lĩnh vực thực phẩm, dược phẩm và mỹ phẩm. Chỉ trong nửa tháng đầu, đã có 36 vụ án và 119 bị can bị khởi tố liên quan đến các hành vi này .

Trong bối cảnh đó, Tạp chí Sở hữu Trí tuệ và Sáng tạo triển khai loạt bài chuyên sâu, nhằm phân tích vai trò của sở hữu trí tuệ trong bảo vệ người tiêu dùng, đặc biệt trước các hành vi sản xuất và kinh doanh hàng giả, hàng kém chất lượng. Loạt bài sẽ tập trung vào các khía cạnh pháp lý, truyền thông, quản trị doanh nghiệp và sự phối hợp của các bên liên quan, với mục tiêu trả lời câu hỏi: “Ai sẽ bảo vệ người tiêu dùng sau 3 tháng cao điểm?”

Thực phẩm bẩn "nghêng ngang" tồn tại

Giữa tháng 5/2025, một thông tin gây xôn xao trên truyền thông khi lực lượng chức năng phát hiện một cán bộ thú y tại cơ sở giết mổ của Công ty C.P. Việt Nam ở Sóc Trăng đã đóng dấu kiểm soát giết mổ (KSGM) lên thịt heo bệnh, không đảm bảo tiêu chuẩn an toàn thực phẩm. Vụ việc cho thấy một thực tế đáng lo ngại: dù là sản phẩm đến từ thương hiệu lớn, qua quy trình kiểm soát nội bộ và kiểm dịch nhà nước, người tiêu dùng vẫn có nguy cơ ăn phải thực phẩm không an toàn.

Nhưng điều đáng nói hơn là người tiêu dùng hoàn toàn không có khả năng phân biệt được thịt heo đã bị đóng dấu sai quy định đó với thịt đạt chuẩn nếu chỉ nhìn bằng mắt thường. Trong một thị trường mà hàng giả, hàng kém chất lượng có thể xâm nhập ngay cả vào hệ thống phân phối chính thống, thì những dấu hiệu nhận biết bên ngoài – như bao bì, màu sắc, thậm chí cả tem nhãn – ngày càng trở nên dễ bị làm giả và đánh lừa người tiêu dùng. Trong hoàn cảnh ấy, sở hữu trí tuệ – đặc biệt là nhãn hiệu, chỉ dẫn địa lý và truy xuất nguồn gốc – không chỉ là công cụ bảo vệ doanh nghiệp, mà còn trở thành lá chắn quan trọng cho người tiêu dùng.

Vấn nạn hàng giả thực phẩm không phải là điều gì xa lạ. Ngày 24/5/2025, lực lượng chức năng tỉnh Long An đã thu giữ gần 25 tấn sữa bột không rõ nguồn gốc, trong đó có nhiều bao bì mang nhãn hiệu của các dòng sữa như Z1000 Gold+, Sanaki Grow IQ Plus. Điều đáng nói là các sản phẩm này được đóng gói rất công phu, mô phỏng đến từng chi tiết thiết kế và ngôn ngữ thương hiệu. Trong khi chờ giám định thành phần, một quan chức của Tổng cục Quản lý thị trường thừa nhận: “Rất khó xác định hàng giả nếu chỉ căn cứ vào nhãn mác bên ngoài, bởi các đối tượng làm giả ngày càng chuyên nghiệp và có dây chuyền hiện đại.”

Nguy cơ mà người tiêu dùng phải đối mặt không chỉ là mất tiền mua nhầm sản phẩm vô tác dụng. Đối với thực phẩm – đặc biệt là thực phẩm chức năng, thực phẩm dinh dưỡng cho trẻ nhỏ – thì hậu quả sức khỏe có thể là khôn lường. Năm 2023, đã có ít nhất 5 trường hợp nhập viện tại TP.HCM do sử dụng sữa pha bột không rõ nguồn gốc, mà sau đó được xác nhận là hàng giả có chứa bột thạch cao và đường hóa học vượt ngưỡng.

Sở hữu trí tuệ là công cụ, cơ chế bảo vệ người tiêu dùng

Trong bối cảnh đó, vai trò của sở hữu trí tuệ cần được nhìn nhận không chỉ như công cụ bảo vệ sáng tạo, mà còn như cơ chế bảo vệ người tiêu dùng khỏi rủi ro hàng giả thực phẩm. Một nhãn hiệu được đăng ký không chỉ giúp phân biệt sản phẩm của doanh nghiệp này với doanh nghiệp khác. Khi nhãn hiệu được gắn với hệ thống xác thực – như mã QR bảo mật, mã truy xuất nguồn gốc, tem chống giả có tích hợp công nghệ AI – thì nó trở thành kênh thông tin trực tiếp giữa doanh nghiệp và người mua hàng, cho phép kiểm tra quá trình sản xuất, vùng nguyên liệu, thậm chí cả nhật ký vận chuyển.

Thực tế, nhiều quốc gia đã chứng minh hiệu quả vượt trội của hệ thống này. Tại Thái Lan, Bộ Nông nghiệp và Hợp tác xã đã áp dụng hệ thống truy xuất nguồn gốc nông sản bằng mã QR từ năm 2018, và đến năm 2022, tỷ lệ hàng giả bị phát hiện trong chuỗi cung ứng nông sản nội địa đã giảm hơn 40%. Mỗi sản phẩm gạo Jasmine hay xoài Nam Dok Mai xuất khẩu đều có mã QR liên kết trực tiếp với nền tảng dữ liệu quốc gia, giúp người tiêu dùng ở Nhật hay châu Âu dễ dàng xác định thời gian thu hoạch, vùng canh tác, phân bón sử dụng và đơn vị đóng gói.

Ở Việt Nam, các nỗ lực áp dụng truy xuất nguồn gốc vẫn còn phân tán và thiếu tính bắt buộc. Tính đến tháng 4/2025, theo báo cáo của Bộ Khoa học và Công nghệ, mới chỉ có hơn 2.000 doanh nghiệp sử dụng mã số mã vạch được chuẩn hóa, phần lớn trong lĩnh vực xuất khẩu. Trong khi đó, các siêu thị và cửa hàng tiện lợi tại Hà Nội và TP.HCM vẫn đang bán nhiều mặt hàng có mã QR nội bộ không tuân theo chuẩn quốc tế, dẫn đến tình trạng mã vẫn có nhưng không truy xuất được gì.

Một trong những nguyên nhân khiến sở hữu trí tuệ chưa thực sự phát huy vai trò trong bảo vệ người tiêu dùng là do lỗ hổng trong pháp luật và cơ chế phối hợp. Luật Sở hữu trí tuệ sửa đổi năm 2022 chưa đưa ra nghĩa vụ bắt buộc đối với doanh nghiệp trong việc gắn tem xác thực hay tích hợp truy xuất nguồn gốc trên sản phẩm tiêu dùng nhanh, đặc biệt là thực phẩm. Trong khi đó, Luật An toàn thực phẩm chưa tích hợp công nghệ truy xuất như một yêu cầu kỹ thuật đối với sản phẩm đưa ra thị trường. Điều này dẫn đến một thực trạng phổ biến: sản phẩm chính hãng cũng có thể khó phân biệt với hàng giả, nếu doanh nghiệp không chủ động gắn mã, và người tiêu dùng thì không biết cách kiểm tra.

Ngoài ra, sự phối hợp giữa các cơ quan chức năng – từ quản lý thị trường, công an kinh tế đến thanh tra an toàn thực phẩm – vẫn còn manh mún. Trong nhiều vụ hàng giả thực phẩm bị phát hiện, việc xử lý vi phạm chỉ dừng ở mức hành chính do thiếu căn cứ xác định chủ sở hữu nhãn hiệu hoặc không xác định được thiệt hại cho người tiêu dùng.

Vậy, ai sẽ bảo vệ người tiêu dùng trong bối cảnh ấy? Câu trả lời không thể chỉ đến từ một phía. Doanh nghiệp cần xem việc bảo vệ sở hữu trí tuệ là bảo vệ chính khách hàng của mình. Nhà nước cần hoàn thiện hành lang pháp lý và có chế tài rõ ràng bắt buộc dán tem truy xuất với những nhóm hàng dễ bị làm giả, như thực phẩm chức năng, sữa bột, thịt đông lạnh, gia vị cao cấp. Và quan trọng hơn, người tiêu dùng cần được trang bị kỹ năng nhận biết, như quét mã QR, kiểm tra mã số mã vạch, nhận biết dấu hiệu bất thường về bao bì – điều mà nhiều quốc gia đã đưa vào giáo dục cộng đồng từ bậc phổ thông.

Sở hữu trí tuệ không còn là câu chuyện của những văn bằng hay hồ sơ pháp lý nằm trong ngăn tủ của doanh nghiệp. Nó là một lớp áo giáp mềm nhưng hiệu quả, một công cụ bảo vệ cả doanh nghiệp lẫn người tiêu dùng khỏi những thủ đoạn làm giả tinh vi đang bủa vây thị trường thực phẩm.

Trong bài viết tiếp theo, chúng tôi sẽ đi sâu vào thực tế thi hành pháp luật về an toàn thực phẩm trong chiến dịch cao điểm kéo dài ba tháng qua, để phân tích xem sau những chiến công và con số đẹp đẽ, hệ thống có thực sự đủ sức bảo vệ người tiêu dùng lâu dài hay không.

Phạm Tài